█ █ مهاجرتهای بزرگ
گر چه تمدن در حوزه مدیترانه استوار میشد، ولی تغییرات عظیمی در دیگر قسمتهای اروپا در حال رخ دادن بود. فرهنگهای عصر برنز و آهن كه مربوط به نواحی بیرونی اروپا میشدند و این نواحی از اساس، بستر اجتماعات چوپانی و كشاورزی بودند، نسبت به عناصر فرهنگ یونانی-رومی استحكام بسیار كمتری داشتند. مهاجرتهایی كه مستمراً از نواحی فقیرتر به نواحی غنیتر صورت میگرفت، و حركاتی كه یك قوم یا قبیله برای بیرون راندن دیگر اقوام صورت میداد، غالباً منجر به یك سری واكنشهای زنجیره ای میشد. مهمترین محركان این تحولات در خلال آخرین قرون پیش از میلاد و نخستین قرون پس از میلاد، قبایل ژرمن بودند. این اقوام در فرجام عصر برنز، بخشهایی از جنوب اسكاندیناوی و شمال آلمان را در اشغال خود داشتند. در طول عصر آهن، یحتمل به دلیل وخامت هوا، شروع به مهاجرت به سمت جنوب كردند. در قرن دوم قبل از میلاد، دو قبیلۀ ژرمن به نامهای کیمبری1 و تئوتونز2 به محل پروران3 امروزین رسیدند، اما در نهایت توسط رومیها دفع شدند. قبیله سووی4 موفقتر بود، و بخشی از آلمان امروزین را متصرف شد. قبایل سلتیك كه در اراضی غربی ساكن بودند، سالها بعد توسط رومیها تحت حاكمیت ژولیس سزار5 به هزیمت رفتند. پیشروی رومیها به اراضی ژرمن، آنگاه کاملاً متوقف شد كه در سنه نهم میلادی، نیروهای ژرمن به رهبری آرمینیوس (هرمان)6 هنگهای رومی را در جنگهای توتوبورگ7 تار و مار كردند. بنابراین، رومیها تنها یك كمربند امنیتی را در شرق راین و شمال دانوب در اشغال داشتند.
در طول نیمه دوم قرن سوم، گروههای ژرمن از جمله فرانكها وارد قلمرو امپراطوری شدند. كوششهای زیادی برای تقویت دفاع درونی مصروف شد. در زمان امپراطوری اورلئان14، شهر رم درون یك دیوار محصور گردید. اراضی داسیا15 تسلیم شد، و سربازان هر چه بیشتری برای حمله به رومیان تجهیز شدند. روم بحران قرن سوم را تنها با بازسازی امپراطوری كه توسط كنستانتین انجام شد، از سر گذراند. این بازسازی، در ابتدا به منظور مقابلۀ مؤثرتر با قبایل ژرمن اتخاذ شد. از نیمۀ قرن چهارم به بعد، به نظر میرسید که اوضاع از كنترل خارج شده است. وقتی اقوام جدید هون16 از سمت آسیای مركزی، اروپا را هدف تهاجم قرار دادند، یك سری واكنشهای زنجیرهای جدید به وقوع پیوست. گوتها در بالكان مستقر شدند؛ و به سال 378 در آدریانوپول، رومیها را شكست دادند. در سال 410، ویزگوتها17 به رهبری آلاریك18، رم را غارت كردند، و لرزه بر اندام امپراطوری افكندند. اندكی بعد، وندالها19 به قلمرو افریقای شمالی روم نفوذ، و یك پادشاهی بنا كردند. هونها به رهبری آتیلا20، بالاخره توسط یك ارتش ویزگوت با فرماندهی رومی به سال 451 شكست خوردند. اما چهار سال بعد، دوباره رم غارت شد (این بار توسط وندالها). اكنون بریتانیا، گال، و اسپانیا به تصرف قبایل ژرمن درآمده بودند. كار امپراطوری غربی در سال 476، یکسره شد؛ زمانی كه سربازان ژرمن در ایتالیا، امپراطور رومولوس اگوستولوس21 را عزل كردند و رئیس خود، اوداکر22 را پادشاه ایتالیا ساختند، یكسره شد.
█ آغاز قرون وسطی