برداشت
آزاد از دکتر علی فرزین در گفتگو با فاطمه باباخانی و میثم هاشم‌خانی؛ برای تأمل بیشتر
▬ در گفت‌وگو با دکتر علی فرزین مدیر UNDP در ایران درباره زمینه و نحوه فعالیت این سازمان بین‌المللی در کشورمان پرسش‌هایی را مطرح کردیم.
▬ سازمان ملل متحد در بحبوحه جنگ جهانی دوم شکل گرفت؛ با این امید که دنیای پس از جنگ با فعالیت‌های صورت گرفته توسط این سازمان، نویدبخش دنیای بهتری برای مردمان جهان باشد. در همین راستا بود که نهادهای مختلف در این سازمان جدا از مجمع عمومی و شورای امنیت که بیشتر به مسائل سیاسی می‌پرداخت شکل گرفتند. یونسکو، یونیسف و UNDP (United Nations Development Programme) نمونه‌ای از این سازمان‌های بودند که هر کدام تلاش می‌کردند بخشی از مشکلات اجتماعی در سطح جهان را برآورده کنند و در راه رسیدن به اهداف خود از کمک داوطلبان بهره گرفتند.
░▒▓ از چه زمانی UNDP فعالیت خود را در ایران آغاز کرده است؟
▬ UNDP نزدیک به ۵۵ سال است که در ایران فعال و در حوزه‌های مختلفی کار کرده است. در دهه ۴۰ کمک‌های مهندسی و در دهه ۵۰ خورشیدی کمک‌های برنامه‌ریزی از سوی این سازمان ارائه می‌شد. در سال‌های ابتدایی انقلاب فعالیت UNDP برای مدت کوتاهی متوقف شد؛ اما، با اتمام جنگ و با توجه به تخریب‌های صورت گرفته، کمک‌های زیادی در حوزه محیط زیستی و زیربنایی از سوی این سازمان بین‌المللی انجام شد. در دهه ۸۰ به بعد، کمک‌های UNDP بیشتر شکل نرم‌افزاری به خود گرفت؛ در این دوره منابع مالی این سازمان هم کمتر شده بود، از آن زمان تاکنون، بحث‌های توانمندسازی تشکیلات کشوری و مردم در خصوص کارهای محیط زیستی، منابع طبیعی، فقرزدایی و سلامت در اولویت این سازمان قرار گرفته است.
▬ در حال حاضر UNDP بر اساس تفاهم‌هایی که با ایران بر اساس برنامه UNDAF (United Nations Development Assistance Framework) دارد، در ۴ محور در ایران فعالیت می‌کند که در چارچوب حمایت‌ها و فعالیت‌های توسعه‌ای سازمان ملل است و شامل حفاظت از محیط زیست، فقرزدایی و رشد اقتصادی فراگیر (توانمندی گروه‌های محروم توانمند و کاهش نابرابری)، سلامت (تلاش در جهت کاهش بیماری‌های واگیردار نظیر سل، مالاریا و ایدز) و مدیریت ریسک می‌شود.
░▒▓ فعالیت داوطلبانه در کار شما چه جایگاهی دارد؟
▬ بحث داوطلبی برای ما (UNDP) بسیار مهم است و در سطح جهان تشکیلاتی تحت عنوان UNV شکل گرفته است که مدیریت آن را هم UNDP به عهده دارد.
▬ بر اساس رویه این سازمان ما در سراسر دنیا یکسری شرح خدمات تعریف و افرادی که تمایل دارند کار داوطلبانه انجام دهند را بسیج کرده و آن‌ها را در پروژه‌های متعدد درگیر می‌کنیم. UNDP الآن بیش از ۶۰ هزار پروژه در جهان دارد که با مقیاس‌ها و منابع مختلف در حال انجام هستند. در واقع، این سازمان موفق شده است به کار داوطلبانه در سراسر جهان نظم دهد. اصولاً سازمان ملل و به تبع آن UNDP کارهای غیرانتفاعی را می‌پسندد و از آن حمایت می‌کند.
▬ در این راستا از تشکل‌های مردمی، محلی، خیریه‌ای و فعالیت‌های مشابه حمایت می‌شود. حتی، در سطح جهان ما برای همکاری با تشکیلات غیرانتفاعی- جدا از تفاهم‌نامه‌هایی که با بخش خصوصی و دولت داریم- قراردادهای تیپ خاص خود را تعریف کرده‌ایم. اصولاً با توجه به پیشرفت‌های صورت گرفته در دنیا و پیچیدگی‌ها و در کنار آن ناهنجاری‌هایی که در نظام‌های اجتماعی به وجود آمده کارشناسان به این نتیجه رسیده‌اند بدون مشارکت مردم و کنش‌گران توسعه که عمدتاً داوطلبانه فعالیت می‌کنند، امکان پایداری در توسعه وجود ندارد.
▬ ما انتظار نداریم بخش خصوصی و دولت همه مسائل جامعه را مرتفع کنند، بخشی از این مشکلات باید با همراهی تشکل‌های مردمی که آشنایی بیشتری با جامعه دارند حل شود و این رویه در سنت همه جوامع نیز به چشم می‌خورد.
▬ ما در ۵۰ سال گذشته در ایران با تشکل‌های غیرانتفاعی، مدنی، مردمی و با سازمان‌های مردم نهاد بسیاری به شکل مستقیم و غیرمستقیم کار کرده‌ایم.
▬ البته، اکثر پروژه‌های ما با دولت است؛ چون وظیفه ما در ایران این است که به دولت کمک کنیم تا توان مدیریت اجرایی آن‌ها ارتقا پیدا کند، اما، در این راستا دستیابی به این هدف از سمن‌ها و افراد داوطلب زیادی کمک گرفته شده است. البته، ما در UNDP برای گروه‌هایی که به صورت داوطلبانه در UNV کار می‌کنند حقوق حداقلی در نظر می‌گیریم که حداقل هزینه‌های آن‌ها را پوشش دهد، اما، با وجود ارائه کمترین دستمزد شاهدیم اقشار مردمی برای کاری که به نظرشان برای جامعه مفید است و منجر به بهبود وضعیت مردم می‌شود داوطلب می‌شوند که این جای تقدیر دارد. بویژه در ایران ما در موارد بسیاری شاهد بوده‌ایم که مردم کارهای خیر را بدون چشمداشت انجام داده‌اند که این امر نشان از روحیه فداکاری آن‌ها دارد.
▬ حمایت شما برای تسهیل فعالیت داوطلبانه آیا در کنار توسعه اجتماعی به توسعه اقتصادی جوامع نیز منجر می‌شود؟ برخی از کارشناسان اقتصادی عنوان می‌کنند که رویه‌های در پیش گرفته شده توسط UNDP و سایر نهادهای سازمان ملل تنها توسعه اجتماعی را مدنظر قرار دارد.
▬ رویکرد، دیدگاه و ارزش‌های UNDP و سایر آژانس‌های سازمان ملل درباره توسعه انسانی است. به این معنا که چطور انسان‌ها رفاه، پایداری و انسجام بیشتری داشته باشند. این یک رویکرد مدنی است که در فرهنگ بسیاری از کشورها از جمله کشور ما نیز به چشم می‌خورد. ما مرزبندی درباره انسان‌ها نداریم و انسان را به شکل کلی فارغ از مرز جغرافیایی، نژادی و... می‌بینیم.
▬ از نگاه ما وضع انسان باید بهتر شود و برای این‌که انسان و جامعه پایدار بماند، افراد این جامعه باید توانمند شده و محیط زیست و سلامت آن‌ها حفظ شود. همچنین، در این جوامع باید توان کاری بالا رفته و کارهایی که افراد انجام می‌دهند منجر به ارزش افزوده و منفعت اقتصادی شود ضمن این‌که این فایده نیز باید درست توزیع شود. در راستای دستیابی به این هدف است که بحث رشد فراگیر مطرح شده است.
▬ به این معنا که در کنار درآمد و اشتغال بالا و توزیع مناسب ثروت در جامعه، شاهد تخریب محیط زیست و تورم و مسائل و مشکلات اجتماعی نباشیم. فعالیتی که UNDP هم انجام می‌دهد در راستای دستیابی به این هدف است. از نگاه ما اقتصاد باید کار کند، اما، جامعه نیز باید سرمایه انسانی به وجود بیاورد و منابع ما احیا شود. از این دیدگاه موارد فوق نه تنها در تضاد با هم نیستند، بلکه در کنار هم قرار می‌گیرند.
▬ ما نمی‌توانیم نقش مسؤولیت اجتماعی و سرمایه اجتماعی را در فرآیند اقتصادی نادیده بگیریم، در حالی که کار آن‌ها منجر به ارزش افزوده می‌شود. همچنین، ما باید سلامت و آموزش و رفاه افراد جامعه را در نظر گرفته و توان آن‌ها را بالا ببریم؛ به طوری که سهم آن‌ها در فرآیند توسعه درست تعریف شده باشد.
▬ جامعه مدنی، سمن‌ها یا هر گروهی که کار خیر و فداکاری بدون چشمداشت انجام می‌دهند یک سرمایه اجتماعی محسوب می‌شوند که نتیجه فعالیت آن‌ها سرمایه اقتصادی به وجود می‌آورند. به عنوان مثال، خیرین مدرسه‌ساز سرمایه اجتماعی و اقتصادی به وجود می‌آورد یا کسانی که در کار آموزش هستند سرمایه ساز محسوب می‌شوند.
▬ حتی بخشی از کارهایی که دولتی‌ها انجام می‌دهند سرمایه‌سازی محسوب می‌شود. به عنوان مثال، سازمان فنی و حرفه‌ای ۱۳ هزار دفتر در کل کشور دارد و به شبکه عظیمی از افراد علاقه‌مند با سوبسید آموزش‌های فنی و حرفه‌ای می‌دهد، نتیجه این کار ایجاد یک سرمایه اجتماعی و اقتصادی است. همچنین، برای بخشی از کسبه و تجار که مسؤولیت پذیری اجتماعی در آن‌ها بسیار قوی است و کار خیر می‌کنند، بحث توسعه انسانی با اهمیت تلقی می‌شود یا هیأت‌های مذهبی که کار داوطلبی در مناسبت‌های خاص انجام می‌دهند. به این ترتیب، ما شاهدیم بحث داوطلبی و کار غیرانتفاعی قابل مرزبندی نیست؛ بویژه در کشور ما که فرهنگ کهنی هم دارد و از قدیم هم این رویه در آن شایع بوده است. UNDP و بقیه نهادهای سازمان ملل این راه را تشویق می‌کنند و قائل به تفکیک آن‌ها از توسعه اقتصادی نیستند.
░▒▓ شما از چهار حوزه فعالیت UNDP در ایران سخن گفتید، چرا این حوزه‌ها برای ایران انتخاب شدند؟ و چه تفاوتی میان کار داوطلبی در ایران و کشورهای اروپایی وجود دارد؟
▬ این چهار حوزه توسط UNDP براساس تعریفی که این سازمان از چالش‌های ایران و دولت ایران از مزیت‌های UNDP داشته انتخاب شده‌اند. ما در برنامه‌های استراتژیک UNDP هفت برنامه داریم که بنا بر چالش‌های هر کشور حوزه‌های مختلفی انتخاب می‌شوند. مثلاً، UNDP در بحث محیط زیست بیش از ۲۰ سال کار کرده یا در رشد فراگیر هم به اندازه محیط زیست تخصص دارد.
▬ این حوزه‌ها جزو تخصص‌های ما محسوب می‌شود و اگر فایده‌ای برای ایران داشته باشیم باید در کارهایی باشد که مزیت در آن‌ها داریم. از سوی دیگر، تخصص UNDP بیشتر درباره برنامه‌ریزی‌های کلان توسعه است؛ این‌که چطور برنامه‌ریزی و توانمندسازی برای انسان‌ها، مناطق طبیعی و مناطق فقیر داشته باشیم.
▬ اما درباره بحث داوطلبانه در ایران این یک بحث مفصل است؛ من فکر می‌کنم ما سنت کار داوطلبانه را در کشورمان داریم. درست است ما امروزه، از واژه‌هایی نظیر سازمان مردم نهاد یا داوطلب استفاده می‌کنیم، اما، از زمان‌های کهن خیرین و هیأت‌های مذهبی به شکل فعالی در جامعه ایرانی حضور داشته و به کار توسعه انسانی مشغول بوده‌اند. مفهوم دستگیری از نیازمندان از دل این سنت برخاسته است و ما همچنین، در ادوار مختلف تاریخی شاهد بوده‌ایم که روستاییان برای کار آبیاری یا کشاورزی جمع‌هایی را شکل داده و در آن‌ها بدون منفعت اقتصادی برای توسعه روستای خود زمان می‌گذاشتند.
▬ از آن‌جا که هر جا جمعی شکل بگیرد که در آن افراد بدون منفعت اقتصادی به فعالیتی اجتماعی مشغول باشند یک جمع داوطلبانه شکل گرفته است، می‌توان گفت ما قرن‌ها است که کار داوطلبانه را تجربه کرده‌ایم. در کنار آن ما تشکل‌هایی داریم که با ساختار تعریف شده جهانی طی ۲۰ سال گذشته فعالیت می‌کنند (البته، تشکل‌هایی هم هستند که سابقه بیشتری دارند، اما، تعدادشان محدود) است.
▬ در غرب طی ۲۰۰ سال گذشته شرکت‌ها رشد پیدا کردند و از دل آن‌ها بنیادهای خیریه و سایر نهادهای داوطلبانه بیرون آمدند که کار مسؤولیت اجتماعی را بر عهده داشتند، اما، این امر نشان‌دهنده سابقه بیشتر آن‌ها در کار داوطلبانه نیست. ما نیز باید به سنت‌ها توجه کرده و در جهت گسترش فعالیت‌های داوطلبانه بر اساس این سنت باشیم.
░▒▓ با توجه به گفته‌های شما آیا می‌توان چنین نتیجه گرفت که کار داوطلبانه در ایران اوضاع خوبی دارد؟
▬ بحث خوب و بد نیست و ما نباید مسائل را سیاه و سفید ببینیم مهم این است که این نهادها حضور دارند و در جای خود کار می‌کنند. این‌که خوب یا بد کار می‌کنند جای بحث ما نیست، بلکه مهم این است که چنین نهادها و تشکل‌هایی گسترش پیدا می‌کنند. پاسخ به این پرسش که میزان تأثیرگذاری چنین نهادهایی چقدر است، آن‌ها به چند نفر آموزش داده، چند نفر را توانمند کرده‌اند یا چقدر در رشد اقتصادی موثر بوده‌اند آسان نیست، چون ما آمار دقیقی از این امر نداریم، اما، کاملاً واضح و روشن است کسانی که کار داوطلبانه می‌کنند نقش موثری در توسعه دارند. در کشورهای غربی چون بحث مالیات جدی است و ثبت سهم مهمی را دارد همه چیز منظم بوده و آمارها و شاخص‌ها دقیق است.
░▒▓ آیا در UNDP کارها به شکل پروژه‌ای انجام می‌شود؟ و آیا تفاوتی میان پروژه‌های سازمان‌های مردم نهاد و دولت وجود دارد؟
▬ رویکرد ما در UNDP برنامه‌ای است که این برنامه‌ها به شکل پروژه تعریف می‌شوند و بر همین مبنا است که اولویت پروژه‌ها مشخص می‌شود. در ایران ما تفاهمی با دولت داریم که پروژه‌ها با مدیریت دولت انجام شود، اما، از دل این پروژه‌ها حوزه‌هایی بیرون می‌آید که کار اجرایی آن را سازمان‌های مردم نهاد، دانشگاه یا نهادهای دیگر به عهده می‌گیرند، اما، این امر به مدیران پروژه بستگی دارد که در پروژه‌های خود با چه نهاد یا سازمانی کار کنند.
░▒▓ به این ترتیب، UNDP به شکل مستقیم با سازمان‌های مردم نهاد در تماس نیست؟
▬ خیر. در این چرخه ۵ سال جدید که تا ۲۰۱۶ به طول می‌انجامد برنامه ما این است که با دولت کار کنیم. بنا بر این، ما به طور مستقیم در این چهار محور با بخش خصوصی یا سازمان‌های مردم نهاد قرارداد یا پروژه جداگانه‌ای نداریم.
░▒▓ UNDP سالانه چقدر در ایران برای دستیابی به اهداف خود هزینه می‌کند؟
▬ ما امسال حدود ۴۰ میلیارد تومان یا حدود ۱۵ میلیون دلار هزینه کرده‌ایم و آن را برای کمک به ظرفیت‌سازی و توسعه در ایران هزینه کرده‌ایم.
░▒▓ در چهار حوزه‌ای که به آن اشاره کردید بیشترین حجم مالی و کار در چه حوزه‌ای در ایران صرف می‌شود؟
▬ ما در این چهار حوزه از نظر حجم پولی و تعدد کارهای فیزیکی و فعالیت اجرایی بیشتر هزینه را در حوزه سلامت انجام داده‌ایم. بیشترین این پروژه‌ها با وزارت بهداشت است، اما، با تشکل‌های دیگری هم در این حوزه کار می‌کنیم. نوع فعالیتی هم که داریم حوزه‌هایی نظیر پیشگیری از بدتر شدن وضعیت ایدز، ریشه کنی مالاریا (در مناطقی که به تازگی شیوع پیدا کرده) ریشه کنی سل و... را شامل می‌شود. همچنین، ما پروژه‌ای درباره خانواده‌هایی داریم که سرپرست خانوار مبتلا به اعتیاد دارد و تلاش داریم به آن‌ها برای رفع مشکلاتشان کمک کنیم.
▬ دومین حوزه‌ای که منابع مالی ما به آن اختصاص دارد حوزه زیست محیطی است. ما در حال حاضر بیش از ۱۲ پروژه فعال داریم که عمده آن‌ها با سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور است. در این پروژه‌ها ما بحث احیای منابع طبیعی را مدنظر قرار می‌دهیم. در کنار آن ما پروژه‌هایی داریم که به عنوان نمونه، در یک منطقه انجام می‌دهیم تا راهکارهای خود را آزمون کنیم و کارشناسان داخلی از آن‌ها مستندسازی کنند.
▬ حوزه سوم ما در فقرزدایی است. ما در دولت نهم و دهم در این حوزه فعال نبودیم، اما، از سال گذشته دایره فعالیت‌های ما به این حوزه هم کشیده شده است. وزارت کار و تعاون و رفاه اجتماعی در کنار وزارت کشور، وزارت کشاورزی و بانک کشاورزی همکار ما در این حوزه هستند. حتی، در این بخش ما با سازمان جنگل‌ها همکاری داریم به این ترتیب، که روی توسعه محله‌ای و بسیج محله‌های نزدیک منابع طبیعی کار می‌کنیم. البته، تا زمان فعال‌تر شدن ما در این حوزه اغلب پروژه‌های ما روی مسائل ترویجی و آموزشی قرار دارد.
▬ مدیریت ریسک حوزه چهارم فعالیت ما است که در این زمینه با وزارت کشور، ستاد بحران کشور و هلال احمر همکاری داریم، اما، آنچه برای ما اهمیت دارد حضور سازمان‌های مردم نهاد در توسعه اجتماعی است و این عقیده که بدون حضور فعال آن‌ها کار توسعه اجتماعی به نتیجه دلخواه نمی‌رسد.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
