فیلوجامعه‌شناسی

حامد دهخدا

«چرا امروزه دموكراسی كم و بیش در سطح جهانی محبوب گشته است؟…در پاسخ به پرسش نخست دو رهیافت متضاد را می‌توان پیدا كرد؛…

1. «رهیافت متعارف:…این همان نظر فرانسیس فوكویاما است؛… آنچه كه امروزه رهیافت متعارف دموكراسی را متمایز می‌سازد، این است كه این رهیافت تنها با فروپاشیدگس كمونیسم متعارف گشته است؛ و این رهیافت برای كمك به تبیین همین فروپاشیدی به كار می‌رود.…این تبیین را می‌توان نوعی نظریۀ دموكراسی به شمار آورد كه می‌خواهد جبران مافات كند. این نظریه می‌گوید كه انقلاب‌های اروپای شرقی برای آن رخ داده بودند كه كمونیسم به گونه‌ای ناپذیرفتنی اقتدارگرا گشته بود و ناكارآمدی اقتصادی‌اش را نشان داده بود. نیازی به این نبود كه به كمونیسم از بیرون حمله شود، زیرا خودش از درون به اندازۀ كافی خرد شده بود؛

روایت فوكویاما از این نظر متعارف، از جسارت و شدتی برخوردار است كه تبیین‌های رقیب دیگر از آن بی‌بهره‌اند؛…

”در دو دهۀ گذشته از امریكای لاتین تا اروپای شرقی و از اتحاد شوروی گرفته تا آسیا و خاورمیانه، حكومت‌های قدرتمند با شكست روبرو بوده‌اند. با آنكه این حكومت‌ها در همۀ موارد به دموكراسی لیبرال پایدار راه نداده‌اند، ولی لیبرال دموكراسی به عنوان تنها آرمان سیاسی منسجمی كه مناطق و فرهنگ‌های گوناگون را در سراسر جهان درمی‌نوردد، پابرجا[ی] باقی مانده است“ (صص.2 170.).

2. رهیافت گیدنز: «بسیاری از مهمترین دگرگونی‌هایی كه امروز بر زندگی مردم تأثیر می‌گذارند، از پهنۀ سیاسی رسمی سرچشمه نمی‌گیرند.…بخشی از جذابیت نهادهای لیبرال دموكراتیك این است كه علاوه بر ایجاد شرایط عام مشروعیت، به افراد و گروه‌ها اجازه می‌دهند كه خود را از پهنۀ سیاسی آزاد سازند» (صص.80 179.). از این قرار، «نیرومندترین دولت، یك ”دولت حداقل“ است. در اینجا حوزۀ سیاست زایا قرار دارد؛ این نوع سیاست ویژگی‌های جریان استقرار دموكراسی را بسیار گسترده‌تر ارزیابی می‌كند و به آن نوع ارزیابی اكتفاء نمی‌كند كه دموكراسی در آن تنها به معنای لیبرال دموكراسی است.…استقرار دموكراسی گفتگویی همان بسط لیبرال دموكراسی یا حتی مكمل آن نیست؛ این نوع دموكراسی با پیشرفت خود صورت‌هایی از تبادل اجتماعی را می‌آفریند كه ذاتاً و حتی به گونه‌ای قاطع می‌توانند در بازسازی همبستگی اجتماعی نقش مؤثری داشته باشند. دموكراسی گفتگویی اساساً به گسترش حقوق یا نمایندگی منافع ربطی ندارد. این نوع دموكراسی به تشدید جهان‌وطن‌گرایی فرهنگی ربط دارد و عامل اصلی پیوند میان خودمختاری و همبستگی است.…دموكراسی گفتگویی بر دولت تمركز ندارد، بلكه به یك صورت اساسی باعث تجزیۀ آن می‌شود. این نوع دموكراسی با قرار گرفتن در زمینۀ جهانی شدن و بازاندیشی اجتماعی، دموكراتیزه شدن دموكراسی را در حوزۀ حاكمیت لیبرال دموكراتیك تشویق می‌كند» (صص.2 180.).

بهمن وکیلی، مدیر عامل بانک توسعه صادرات در گفتگو با ”توانا“

░▒▓ وجود بازار سیاه در موضوع ارز

بهمن وکیلی در گفت‌وگو با ”توانا“ در پاسخ به این پرسش که ریشه عدم توافق بر سر قیمت برابری ریال با دلار کجاست، اظهار داشت: در شرایط معمول و بر اساس تئوری‌های اقتصاد آزاد، قیمت هر کالایی همان چیزی است که در بازار بر سر آن توافق می‌شود و آن کالا مورد مبادله قرار می‌گیرد اما تأکید می‌کنم این قاعده برای شرایط عادی و طبیعی است.

دکترحامدحا‌جی‌حیدری/ الهام‌نصرتی

گزارش رساله پایان‌نامه/رتبه اول تحقیقات علوم انسانی تهران/جشنواره محقق حلی 1390

---------------

برداشت آزاد

• امیل دورکیم، سخنرانی‌هایی را در دهه‌ی 1890 تا 1900 انجام داد، و مضامین آن را طی سال‌های 1904 و 1912 در سوربون تکمیل کرد. نتیجه این سخنرانی‌‌ها را با عنوان «ماهیت حقوق و اخلاق» منتشر نمود. همین سخنرانی‌ها، بعداً در «اخلاق حرفه‌ای و اخلاق مدنی» مجدداً منتشر شد.

• این سخنرانی‌ها که درباره‌ی ماهیت اخلاق حرفه‌ای و حقوق عمومی است. او می‌خواهد ایده نوعی اخلاق اجتماعی را مطرح کند.

حامد دهخدا

• در این کشور، سال‌های سال، از 1376 تا کنون، دعوای اصلاحاتیان با اصول‌گرایان، بر سر دموکراسی غربی بوده است. در اینکه رأی مردم خطا نمی‌کند. در اینکه ولایت فقیه و نظارت استصوابی کنار برود و به جای آن رأی مردم تعیین‌کننده همه چیز شود. و 1384، نقطه پس گرفتن ادعاهای دموکراتیک بود. در انتخاباتی که ادعای تقلبی بر آن نبود، اصلاحاتیان، خروجی دموکراسی را تحمل نکردند و چهره از پس نقاب دموکراسی‌طلبی بیرون کشیدند.

• ولی اصول‌گرایان، همواره معتقد بودند که مردم در چهارچوب دین و اخلاق بر سرنوشت خویش مسلط‌اند، و سید محمد خاتمی می‌گفت، خداوند انسان را بر سرنوشت خویش مسلط ساخته است. اصول‌گرایان، همواره منظور اصلی خود را حمایت از اصل «ولایت فقیه» دانسته‌اند که تکلیف معطل مانده شیعه در زمان غیبت بود، و اصلاحاتیان، ولایت‌فقیه را به پادشاهی انحصاری امام خمینی (ره) تقلیل می‌دادند و پس از او، به حاکمیت سقیفه باور داشتند. بله؛ دعوا بر سر این بود که حکومت مردم بر مردم، باید در چهارچوب دین و اخلاق باشد یا نباشد. آیا حکومت مردم بر مردم، خود به خود موضوعیت دارد، یا باید اخلاق منظور اصلی باشد.

کرایج کالهون

دست کم، دویست سال است که تحت عناوین مختلف، شاهد تقابل جنبه عمومی/جنبه خصوصی، جنبه اقتصادی/جنبه زیباشناختی، جنبه عقلانی/جنبه احساسی، دین‌زدایی/احیای دین، و نهادینه شدن/جنبش‌های نوین هستیم. و ما مصمم به رهایی از این چارچوب‌ها هستیم. این دوگانه‌ها، در پس نوسانات پیاپی سازمان جنبش‌ها هستند که اشکال فعالیت جنبش و گسترش مداوم جنبش به آن سوی روایت واحد از جنبش در حال توسعه کارگری، سوسیالیسم یا حتی دموکراسی را تغییر می‌دهند.

                 آن‌چه در این مطلب گفتیم، دنبال ترسیم روند طولانی جنبش‌ها نبود و نمی‌خواست شیوه‌های مختلف جنبش را احصاء کند. عمده آن‌چه گفتیم حول این محورها بود: (الف) نشان دادن میزان اهمیت جنبش‌های اجتماعی نوین در اوایل سدۀ نوزدهم و (ب) نشان دادن این‌که نه تنها به گذار ظاهری جنبش‌های گذشته به جنبش‌های نوین، بلکه باید به تعامل انواع مختلف جنبش‌ها در حوزه جنبش اجتماعی توجه شود، حوزه‌ای که در که در گذشته و امروز نه تنها اساس مدرنیت، بلکه از درون، گوناگون و بین‌المللی بوده است. با عدم خلط ویژگی‌های مختلف جنبش‌ها با روایت فرضی یک طرفه، بهتر می‌توانیم متغیرهایی را شناسایی کنیم که می‌توانند جنبش‌ها را بر اساس گستره و اشکال سازمان جنبش‌ها، تأکید نسبی آن‌ها بر سیاست هویتی، پایه‌های اجتماعی و جهت‌گیری‌های آن‌ها در مورد کنش، در دوره‌های مختلف از یکدیگر متمایز نمایند. این‌ها موضوعاتی هستند که باید در مطالعه تمامی جنبش‌های اجتماعی بدان‌ها توجه کنیم و در صدد تبیین حضور و غیاب آن‌ها باشیم.

شارل دوسکوندا بارون دو منتسکیو در «روح‌القوانین»

دنیای موجودات با شعور، به هیچ‌وجه نمی‌تواند به خوبی دنیای مادیات اداره شود. گو اینکه دنیای موجودات با شعور هم قوانین خاص خود را دارد که به لحاظ طبیعتشان دگرگونی ناپذیر است، ولی آن گونه که جهان مادی تابع قوانین خویش است، از قوانین خود پیروی نمی‌کند. علت آنست که موجودات با شعور، از طرفی به مقتضای طبیعت خود محدودند، و در نتیجه، مستعد خطا هستند، و از طرفی دیگر، طبیعتشان ایجاب می‌کند که موجوداتی آزاد باشند. از این‌ رو، همواره رفتارشان مطابق قوانین طبیعتشان نیست. حتی اغلب قوانین موضوعه خود را هم زیر پا می‌گذارند.

            و معلوم نیست که آیا جانوران به وسیله قوانین عمومی حرکت اداره می‌شوند، یا حرکت و جنبشی خاص خوددارند. به هر تقدیر... به واسطه جذبه لذت است که هر فردی، زندگی خود را پاس می‌دارد و نیز به انگیزه همان جذبه، بقای نوع تضمین می‌شود. حیوانات، تنها پیرو قوانین طبیعتند، زیرا پایبند زندگی خود هستند، و نیز به علت نداشتن دانش و آگاهی، از قوانین موضوعه محرومند. لیکن، حتی آن‌ها نیز در همه حال، از قوانین طبیعتشان پیروی نمی‌کنند. ولی گیاهان که نه شعوری دارند و نه احساسی، بهتر از سایر موجودات تابع قوانین طبیعتشان هستند...

دکترحامدحا‌جی‌حیدری/ الهام‌نصرتی

گزارش رساله پایان‌نامه/رتبه اول تحقیقات علوم انسانی تهران/جشنواره محقق حلی هزار و سیصد و نود

← آیا جامعه ما سکولار شده است؟

← اين قضيه كه آيا جامعه ما سكولار شده، يا در معرض سكولار شدن قرار گرفته است، یا به چه میزان سکولار شده، بستگي بسيار به معنايي دارد كه از دين مراد مي‌كنيم.

حامد دهخدا

«از خشونت گه‌گاه تعریف بسیار وسیعی می‌شود. برای نمونه، یوهان گالتونگ، ”از مفهوم گسترده‌ای از خشونت“ دفاع می‌كند كه به یك رشته شرایط گسترده‌ای ارجاع دارد كه از توسعۀ بخت‌های زندگی افراد جلوگیری می‌كنند. خشونت هر مانعی است كه جلوی تحقق استعدادهای انسان را می‌گیرد، در جایی كه چنین مانعی خصلت اجتماعی دارد و نه طبیعی.…به تصور پیر بوردیو از ”خشونت نمادین“، مفهوم خشونت را باید در مورد انواع صورت‌های ستمگری كه آدم‌ها از آن‌ها رنج می‌برند به كار برد و بدین‌سان، آن را به معیارهای عام عدالت اجتماعی مرتبط ساخت. مشكل چنین برداشت‌هایی از خشونت این است كه پدیده‌ای را كه هم‌اكنون به اندازۀ كافی گسترده است، از این هم وسیع‌تر می‌سازند. با تأكید بر این مفاهیم، ویژگی خشونت به معنای عادی آن، یعنی كاربرد زور برای آسیب رساندن جسمانی به دیگری، از نظر محو می‌شود. از همین روی من خشونت را به معنای سرراست و متعارف آن برداشت می‌كنم» (صص.6 365.).

░▒▓ تنش‌زدایی و آرام‌سازی درونی و بیرونی

«آرام‌سازی به معنای ناپدید شدن خشونت میان دولت‌ها نیست، بلكه با درگیری جنگ‌ها در عرصۀ بین‌المللی به خوبی سازگاری دارد. این نوع آرام‌سازی به انحصار كم و بیش موفقیت‌آمیز ابزارهای خشونت از سوی مقامات سیاسی در داخل دولت راجع است» (ص.367.).

«در مقایسه با دولت پیش از مدرن، این فراگردها تقریباً در همه جا به خوبی پیشرفت داشته‌اند. اكنون جنگ داخلی در بیشتر دولت‌های جهان و بویژه مناطق پیشرفتۀ اقتصادی، یك پدیدۀ غیرعادی به شمار می‌آید. بر خلاف این، جنگ داخلی در صورت‌های پیشین دولت تقریباً یك پدیده معمول بود» (ص.368.).

«با این همه، می‌توان گفت كه با توسعۀ هر چه بیشتر صنعتی شدن جنگ، و بالاتر از همه، اختراع جنگ‌افزار هسته‌ای، این فراگردها به گونۀ چشمگیری آغاز به معكوس شدن كرده‌اند. در دورۀ جنگ سرد، وجود زرادخانه‌های بزرگ هسته‌ای بخشی از تجربۀ (دور از دسترس) هر كسی را تشكیل می‌داد و از هر مخاطرۀ سنگین‌پیامد دیگری تهدیدآمیزتر بود. در همین ضمن، فرمول نظامی كلاوسویتز (او معتقد بود كه جنگ ادامۀ دیپلماسی است و در زمانی آغاز می‌یابد كه از دست دیپلماسی دیگر كاری برنمی‌آید) معكوس گشته‌است. هر چند جنگ‌های كوچك به ”نمایندگی“ از سوی دو ابرقدرت در بسیاری از نقاط جهان شعله‌ور می‌شدند، ولی رویارویی هسته‌ای به خاطر پیامدهای ویرانگرش ”تصورناپذیر“ بود. دیگر جنگ در صورت شكست دیپلماسی پیش نمی‌آمد؛ زیرا دیپلماسی می‌بایست هدف پرهیز از یك جنگ تمام‌عیار را همچنان برای خود حفظ كند. می‌توان گفت كه از این مقطع به بعد نظامی‌گیری نزول خود را آغاز كرد.

کرایج کالهون

در امریکا و اروپای اوایل سدۀ نوزدهم و اواخر سدۀ بیستم، مجموعه‌ای پویا از جنبش‌های اجتماعی به وجود آمد که در شکل، محتوا، پایه‌های اجتماعی و معنایی که برای مشارک‌کنندگان داشته‌اند متفاوت بودند. این موارد متفاوت در حوزه‌های کاملاً مشابه جنبش‌های اجتماعی به هم دیگر پیوستند. این شباهت‌ها از آن‌چه نظریه «جنبش‌های اجتماعی نوین» (NSMs) خوانده می‌شود فراتر رفت. مثلاً، خصلت آن‌ها این است که مشارکت فعال در تولید و دریافت زیباشناختی را برمی‌انگیختند. جنبش‌های دانشجویی و دهه 1960 و نظایر آن، بدون موسیقی پاپ و بویژه راک، تقریباً غیر قابل درکند؛ آن‌ها هم‌چنین، زیبایی‌شناسی خود و استفاده از طیف گسترده‌ای از معیارهای زیباشناختی در ارزیابی افعال شخصی و ترتیبات اجتماعی را تقویت می‌کردند. فمینیسم، آن‌قدر برجسته بود که انواع مختلف تولید زیباشناختی (ادبیات، نمایشنامه، موسیقی و هنرهای گرافیک) به این جنبش پیوند خوردند. بخشی از انگیزه محرک جنبش محیط زیست، قضاوت زیباشناختی در مورد طبیعت و شیوه‌های زندگی مناسب است که نباید برای نجات زمین یا خود ما از نابودی به یک موضوع ابزاری تنزل داده شود. این موضوع، ما را به یاد نگرش رمانتیک‌ها به طبیعت می‌اندازد. رمانتیسیسم، در آن واحد، هم بعدی از تمام جنبش‌های اجتماعی اواخر سدۀ هیجدهم و اوایل سدۀ نوزدهم بود، و هم به یک معنا، یکی از آن جنبش‌ها بود. برای جنبش‌های محلی اوایل سدۀ نوزدهم و تعالی‌گرایان، استفاده از معیارهای زیباشناختی یکسان در قضاوت درباره امور عملی زندگی از اهمیت خاصی برخوردار بود.

البته، زیباشناسی در مقاطع مختلف (مثلاً در دوره اوج مدرنیسم)، به طور چشمگیری وارد حوزه جنبش‌های اجتماعی شد. با وجود این، ذکر نام زیبایی‌شناسی، ما را به بخشی از پاسخ این سؤال حساس رهنمون می‌سازد: چرا عموماً شباهت‌های بین حوزه‌های جنبش اجتماعی اوایل سدۀ نوزدهم و اواخر سدۀ بیست برای نظریه پردازان اجتماعی آشکار نبوده است؟ بخش آسان پاسخ، این واقعیت ساده است که بسیاری از نظریه‌پردازان اجتماعی زیاد تاریخ بلد نیستند. این نیز حقیقت دارد که مسائل نظریه اجتماعی آکادمیک و مارکسیسم، با آوازه جنبش‌های کارگری و سوسیالیستی در دوره آغازین آن‌ها شکل گرفت. با این‌که مارکسیسم، به نظریه رادیکال و مسلط فراآکادمیک تبدیل شد و بسیاری از سوسیالیست‌های آرمان‌گرا، طرفداران اقدام مستقیم بودند و دیگر دیدگاه‌های اجتماعی جایگزین در اوایل سدۀ نوزدهم را تحت شعاع قرار داده بودند، گونه‌هایی از لیبرالیسم و محافظه کاری بر دانشگاه‌ها سلطه داشتند. در نتیجه، در داخل و خارج از دنشگاه، اکثر گرایش‌های نظری در مورد جنبش‌های دینی، ملی‌گرایی، سیاست هویتی، تفاوت جنسیتی، جنسیت و سایر مسائل، بینش و اطلاعات چندانی عرضه نکردند و اهمیت چندانی به آن‌ها ندادند. عمدتاً اوضاع بدین منوال بود، زیرا آن‌ها با برداشتی کاملاً عقلانی از زندگی انسان و تصوری نسبتاً ثابت از منافع عمل می‌کردند. بنابراین، فعالیت و تحقیق زیباشناختی و طیفی از مسائل مطرح از سوی «جنبش‌های اجتماعی نوین» (NSMs)، عمدتاً جدای از مسائل «جدی» قرار گرفتند، یعنی همان مسائلی که مطالعات و بررسی‌های کاملاً مؤثر نظریه پردازان در باب جنبش‌های اجتماعی را شکل می‌دادند.