محمد بهرامی؛ فقط ایدهای برای تأمل بیشتر
░▒▓ مقدمه
▬ ناآرامیهای اخیر در ترکیه که از اعتراضی زیست محیطی نسبت به تخریب پارکی در استانبول در ۲۸ میآغاز شد و به سرعت ابعاد سیاسی گستردهای یافت مشروعیت دولت رجب طیب اردوغان را نشانه رفته است. دولتی که خود مدعی توسعهی دموکراسی و آزادی در غرب آسیا و جهان عرب بوده و در نقش حامی جوانان انقلابی و آزادیخواه پس از بیداری اسلامی ظاهر شد اکنون، خود را با اعتراضات مردمی مواجه میبیند که نسبت به سیاستهای داخلی و منطقهای ترکیه معترض هستند.
▬ اعتراضی که با برخورد خشونت آمیز پلیس این کشور مواجه و موجب کشته و زخمی شدن شهروندان این کشور شد، اما، سؤالی که به ذهن متبادر میشود این است که آیا براستی صرفاً تخریب یک پارک در استانبول میتواند به چنین اعتراضات دامنه دار و گستردهای منجر شود که ساختار سیاسی ترکیه را نشان رفته باشد یا باید زمینهها و عوامل شکلگیری چنین بحران سیاسی گستردهای را در جایی دیگر جست و جو کرد.
▬ هدف از نگارش این مقاله ارائهی پاسخی به این پرسش اساسی است که چه زمینهها و عواملی چنین بستری را فراهم آورده که طیف گستردهای از مردم ترکیه را در اعتراض به سیاستهای دولت به خیابانها کشانده است؟ آیا براستی میتوان اعتراضات مردم ترکیه را بهار تُرکی نامید و به طور کلی، ویژگیهایی مشترکی را میتوان میان بهار عربی و اعتراضات مردمی در ترکیه یافت؟ اساساً مخالفین سیاستهای دولت در مقطع زمانی کنونی چه کسانی هستند و خواستهها و مطالبات چه افرادی را نمایندگی میکنند؟
░▒▓ علل و پیش زمینههای اعتراضات مردمی
▬ نگاهی اجمالی به سیاستهای اخیر دولت اردوغان در بُعد داخلی و منطقهای به خوبی نشان میدهد که خط مشی سیاسی که حزب عدالت و توسعه در پیش گرفته نقش مهمی در شکلگیری شکافهای سیاسی و رادیکالیزه شدن جامعهی ترکیه داشته است. در این میان به برخی از عوامل اصلی در ظهور و بروز اعتراضات و افزایش نارضایتی مردمی در ترکیه میپردازیم.
░▒▓ ۱. سیاستهای قومی و مذهبی
▬ ترکیه از نظر ساختار قومی و مذهبی متکثر و متنوع است. اقلیتهای مهمی در این کشور زندگی میکنند که در فرایند سیاست گذاریهای داخلی و خارجی نمیتوان آنها را نادیده گرفت. علویان و کُردها از مهمترین اقلیتهای مذهبی و قومی در ترکیه هستند که بیتوجهی به مطالبات آنها میتواند سیاستهای دولت را به چالش بکشد. علویان ترکیه به عنوان یکی از مهمترین اقلیتهای مذهبی در این کشور حدوداً ۲۰ میلیون از جمعیت ترکیه را تشکیل میدهند.
▬ سیاست رجب طیب اردوغان و دولت حاکم در این کشور و نامگذاری بزرگترین پل هوایی ترکیه به نام سلطان سلیم ملقب به یاووز (بی رحم) نه تنها اعتراض علویان، بلکه اعتراض کُردهای ترکیه، حزب کُردگرای «صلح و دموکراسی» و حزب «جمهوری خلق» را نیز به دنبال داشته است. دولت اردوغان به رغم شعارهای مساوات قومی و مذهبی در ترکیه در نامگذاری بزرگترین پل این کشور از نمادی استفاده کرده که تداعی کنندهی تبعیضهای مذهبی و کشتار علویان در دوران امپراتوری عثمانی است که نگرانی و اعتراض علویهای ترکیه را به دنبال داشته است.
▬ بنا بر این، طبیعی است که سیاستهای اخیر رجب طیب اردوغان از سوی علویان در راستای گرایشها و تعصبات مذهبی که از آن به عنوان نوعثمانیگرایی یاد میشود تفسیر شده و مخالفت آنها را به دنبال داشته باشد. از این رو، علویان ترکیه برای مقابله با اردوغان و دولت حاکم ترکیه بیشتر به سمت احزاب سکولار و ناسیونالیست در این کشور گرایش پیدا کردهاند و تأکیدی بر مذهب به عنوان عنصری مهم در سیاست داخلی و خارجی ندارند.
░▒▓ ۲. سیاستهای داخلی و چالش با سکولارها
▬ بسیاری بر این اعتقادند که حزب عدالت و توسعه به طور کلی، و شخص رجب طیب اردوغان مشخصاً به رغم شعارهایی در حمایت از آزادی و دموکراسی دارای ماهیتی غیر دموکراتیک هستند. اعمال فشار و محدودیتهای زیاد بر روزنامه نگاران، واکنشهای شدید اردوغان نسبت به منتقدین دولت، بازداشت بسیاری از شهروندان ترکیه به اتهام حمایت از «پ. ک. ک» همگی گواهی بر این مدعا هستند. ترکیه بر اساس شاخصهای آزادی مطبوعات از سوی سازمان گزارشگران بدون مرز در رتبهی ۱۳۸ قرار دارد. بنا بر این، بسیاری از مردم نسبت به تنگتر شدن دایرهی آزادیهای سیاسی و حریم خصوصی خود در دولت اردوغان معترض و نگران هستند.
▬ از سوی دیگر، سیاستهای رجب طیب اردوغان طی سالهای اخیر با هدف کاستن از نقش نظامیان در سیاست و توجه به مطالبات اسلامی جامعهی ترکیه موجب شده تا حزب عدالت و توسعه و شخص نخست وزیر به دنبال اعمال برخی اصلاحات در قانون اساسی ترکیه باشد. سیاستی که با مخالفت جدی ناسیونالیستها و سکولارهای این کشور مواجه شده است. تمایل اردوغان به تغییر نظام حکومتی از نظام پارلمانی به ریاستی از دیگر مواردی است که شکافهای سیاسی بخصوص تعارض میان حزب اسلام گرای عدالت و توسعه و احزاب ناسیونالیست «جمهوری خلق» و «حرکت ملی» به عنوان میراث داران حکومت لائیسیته را به دنبال داشته است.
▬ موضوع بحران کُردهای سوریه و تلاش دولت اردوغان برای دست یافتن به راه حلی دائمی برای ترمیم زخم دیرین در پیکر سیاسی ترکیه از دیگر عوامل مؤثر در افرایش اختلاف میان اردوغان و احزاب سکولار و ناسیونالیست در ترکیه است. احزاب ناسیونالیست در ترکیه با هر گونه مذاکره و صلح با پ. ک. ک (حزب کارگران کردستان ترکیه) مخالف بوده و آن را در تعارض با منافع ملی و تمامیت ارضی این کشور قلمداد میکنند.
▬ در این میان بخصوص سیاست دولت ترکیه در اعطای برخی آزادیها به کُردهای این کشور و برداشتن مجسمههای آتاتورک از میادین شهرهای کُرد نشین و آغاز مذاکرات با عبدالله اوجالان رهبر پ. ک. ک که منجر به شکلگیری فرآیند صلح گردید بر شکاف بیشتر میان طرفین افزود. با این تفاسیر بخشی از معترضین در ناآرامیهای اخیر از طرفداران احزاب سکولار و ناسیونالیست هستند که با تشویق و حمایت آنها در تظاهرات شرکت میکنند.
░▒▓ ۳. سیاستهای منطقهای ترکیه
▬ سیاست خارجی ترکیه به دنبال اعتراضات مردمی در جهان عرب در اواخر سال ۲۰۱۰ به این سو تغییرات چشمگیری را به خود دیده است. سیاستی که تا پیش از بیداری اسلامی اصول اساسی آن بر عدم مداخله در کشورهای همسایه، همگرایی منطقهای، تنش صفر با همسایگان با هدف کسب عمق استراتژیک در منطقه و تقویت همکاریهای منطقهای قرار داشت و از آن به عنوان سیاست «نگاه به شرق یاد» میشد به سمت سیاست «مداخله و تنش زایی» در تحولات داخلی کشورهای منطقه پیش رفت.
▬ مصداق بارز سیاست مداخله جویی در منطقه را میتوان به خوبی در تحولات جاری در سوریه و حمایت آنکارا از اپوزیسیون مشاهده کرد. سیاستی که عمدتاً در راستای سیاست کشورهای غربی قرار داشته و هدف اصلی آن برکناری بشار اسد از قدرت و واگذاری دولت به احزاب و جریانهای وابسته به ترکیه با هدف بر هم زدن موازنهی قدرت در منطقه در رقابت با دیگر بازیگران منطقهای است، اما، این سیاست چندان در میان مردم ترکیه مقبولیت نیافته و این سیاست را تهدیدی برای امنیت و منافع ملی ترکیه قلمداد میکنند.
▬ در این راستا گروههای سکولار و احزاب ناسیونالیست «حزب جمهوری خلق» و «حزب حرکت ملی» از مهمترین مخالفین سیاستهای منطقهای ترکیه هستند. جریانهای سیاسی مخالف سیاست آنکارا در قبال سوریه بر این اعتقادند که به دلیل برخی از شرایط داخلی بروز هر گونه ناامنی در سوریه به این کشوری تسری خواهد یافت و. امنیت و تمامیت سرزمینی ترکیه را با تهدید مواجه خواهد کرد. از این رو، میتوان گفت سیاستهای سوری ترکیه نیز در گسترش اعتراضات مردمی در این کشور بیتأثیر نبوده است.
░▒▓ از بهار عربی تا بهار تُرکی
▬ شاید مهمترین ویژگی مشترک اعتراضات مردمی در ترکیه نسبت به اعتراضات جهان عرب که از اواخر سال ۲۰۱۰ نُضج گرفت را بتوان حضور گستردهی جوانان معترض در میادین اصلی شهر و تحصن آنها برای دست یافتن به مطالباتشان دانست. در این میان بار دیگر میدان تقسیم در استانبول به نماد اعتراض سیاسی نسبت به دولت اردوغان تبدیل شده است. اعتراضات مردمی در میدان تقسیم تداعی کنندهی تظاهرات میدان التحریر قاهره و میدان لوء لوء بحرین و بهار عربی در افکار عمومی منطقه است.
▬ بیداری اسلامی و بهار عربی با حضور گستردهی جوانانی شکل گرفت که خواستار برکناری دولتهای دیکتاتوری و وابستهای بودند که بر ساختار سیاسی و اقتصادی و در واقع، بر سرنوشت مردم جهان عرب مسلط بودند. از این رو، در بهار عربی شعار آزادی، دموکراسی و نان که مراد از آن اصلاحات اساسی در ساختار سیاسی و اقتصادی بود به عنوان برندهای اصلی در تظاهرات مردمی مطرح شد. اعتراضاتی که نهایتاً منجر به پیروزی انقلابیون در مصر، لیبی و تونس و ایجاد اصلاحات گسترده در برخی از کشورها مانند مراکش شد. اعتراضاتی که همچنان در جهان عرب ادامه دارد و سیاستهای منطقهای و بینالمللی را تحتالشعاع خود قرار داده است.
▬ در این میان اعتراضات مردمی در استانبول و دیگر شهرهای ترکیه علیه دولت اردوغان به دلیل نزدیکی زمانی به اعتراضات جهان عرب برخی را بر آن داشته تا از آن به عنوان بهار تُرکی یاد کنند، اما، چه شباهتها و تفاوتهایی میان بهار عربی و بهار ترکی و جود دارد و سخن دیگر اینکه آیا میتوان اعتراضات شهروندان تُرک را بهار ترکی نامید؟
▬ تفاوتهای اساسی میان دولت ترکیه و کشورهای عربی منطقه وجود دارد. بر خلاف بسیاری از دولتهای منطقه که ماهیتی دیکتاتوری و استبدادی دارند، دولت حاکم در ترکیه با تکیه بر آرای مردم و در فرایندی دموکراتیک پس از پیروزی در انتخابات در سال ۲۰۰۲ قدرت را در این کشور در اختیار گرفت. حزب اسلامگرایی که با اعمال سیاستهای پراگماتیستی و عمل گرایانهی خود در عرصههای سیاسی و اقتصادی دستاوردهای مهمی را به ارمغان آورده است.
▬ ترکیه در حال حاضر پنجمین اقتصاد بزرگ اروپا بوده و رشد بیش از ۸ درصدی را تجربه کرده است. این کشور در میان ۲۰ اقتصاد بزرگ جهان قرار گرفته و بر اساس برنامهها و پیش بینیهای دولت تا سال ۲۰۲۳ ترکیه در میان ۱۰ اقتصاد بزرگ جهان قرار خواهد گرفت. از سوی دیگر، حاکمیت این حزب در سال ۲۰۱۳ و پس از گذشت یازده سال نشان از مقبولیت مردمی این حزب در ترکیه دارد.
▬ اردوغان نیز با طرح این سؤال که آیا در کشورهایی که بهار عربی را تجربه کردند سیستم دموکراتیک و انتخابات آزاد وجود داشت؟ به منتقدین خود واکنش نشان داد. و موضوع بهار تُرکی در این کشور را انکار کرد. او با بیان اینکه انتخابات سال آینده نشان خواهد داد که نظر مردم دربارهی حزب و دولت او چه خواهد بود به این موضوع اشاره کرد چنانچه ما دیکتاتور باشیم مردم ما را کنار خواهند زد. بنا بر این، میتوان گفت اساساً مقایسهی تحولات ترکیه با اعتراضات مردمی در جهان عرب چندان صحیح به نظر نمیرسد.
░▒▓ اعتراضات مردمی چالشی بر دیپلماسی عمومی ترکیه
▬ تحولات موسوم به بهار عربی و بیداری اسلامی شرایطی را در منطقه غرب آسیا و جهان اسلام ایجاد کرد که ترکیه را بر آن داشت تا در صدد بهره برداری از تغییرات سیاسی و کسب حداکثر منافع ملی خود برآید. سقوط دولتهای دیکتاتوری منطقه توسط جوانانی که آزادی، دموکراسی و عدالت از مطالبات اصلی آنها بود و خواهان حاکمیت بر سرنوشت خود و اصلاحات اساسی در ساختار سیاسی و اقتصادی کشورهای خود بودند سیاستمداران تُرک را ترغیب کرد تا مدل ترکیه را به عنوان الگویی ایده آل که با موفقیت توانسته اسلام و دموکراسی را سازش داده و در عرصهی سیاست خارجی و اقتصاد نیز موفق بوده به کشورهای منطقه ارائه کند.
▬ ترکیه با هدف عملیاتی کردن راهبُرد قدرت نرم و دیپلماسی عمومی که مخاطبین اصلی آنها جوانان و مردم منطقه بود با مشکلاتی مواجه بود که رفع این موانع در دستور کار دولتمردان تُرکیه قرار گرفت. مسألهی کُردهای ترکیه و درگیریهای خشونت آمیز ترکیه و پیکارجویان کُرد از یک سو و نارضایتی گستردهی احزاب سیاسی و شهروندان کُرد این کشور از سوی دیگر، دولت ترکیه را بر آن داشت تا با آغاز مذاکرات با عبدالله اوجالان رهبر حزب کارگران کردستان ترکیه (پ. ک. ک) به راه حلی نهایی برای حل بحران کُردهای این کشور که هزینههای سنگین داخلی و خارجی بر ترکیه تحمیل کرده و به عنوان مانعی که قسمت عمدهای از توان و تحرک دیپلماتیک ترکیه در سیاست خارجی و داخلی را به خود جلب کرده بود را آزاد ساخته و از آن در راستای دستیابی به اهداف داخلی، منطقهای و بینالمللی استفاده کند.
▬ اما بروز ناآرامیهای اخیر در ترکیه این بار دولتمردان ترکیه را با چالشی جدید مواجه کرده است. اعتراضات مردمی اخیر و شیوهی برخورد دولت و نیروهای امنیتی این کشور با معترضین که تا کنون به کشته شدن دو نفر و زخمی شدن صدها نفر و بازداشت تعداد زیادی از معترضین انجامیده بازخوردی منفی در افکار عمومی منطقه بر جای گذاشته است.
▬ از این رو، میتوان گفت این اعتراضات مشروعیت دولت اردوغان را هدف قرار داده و میتواند به عنوان مانعی جدی در سیاست قدرت نرم ترکیه در منطقه تأثیر گذاشته و سیاستهای منطقهای این کشور را تحتالشعاع خود قرار دهد. این سؤال در افکار عمومی مطرح خواهد شد که چگونه میتوان کشوری در داخل هر گونه اعتراض مسالمت آمیزی را با خشونت پاسخ گوید، اما، خود را به عنوان حامی دموکراسی و آزادی خواهی در منطقه به مردم معرفی کند. چنین تعارضی در سیاستهای اعلانی و اعمالی ترکیه برای مردم منطقه قابل درک نخواهد بود و به عنوان مانع جدی در راستای راهبُرد قدرت نرم ترکیه که با هدف کسب حداکثر منافع با حداقل هزینه طراحی شده بود ظاهر خواهد شد.
▬ بسیاری از مردم ترکیه که از سیاستهای دولت این کشور ناراضی هستند بر این اعتقادند که دولت ترکیه از سیاست یک بام و دو هوا استفاده میکند. به رغم اینکه رجب طیب اردوغان و دولت او در بین کشورهای منطقه از دموکراسی و آزادی دفاع میکند و از ترکیه به عنوان الگویی دموکراتیک یاد میکنند، اما، ارزشی چندانی برای دموکراسی و احترام به حریم خصوصی مردم خود قائل نیستند.
▬ بسیاری در ترکیه بر این باورند که دخالت دولت در عرصهی خصوصی طی سالهای اخیر افزایش یافته است. از این رو، اعتراضات فعلی صرفاً اعتراض به تخریب یک پارک نیست، بلکه عمدتاً اعتراضی به مداخلهی دولت ترکیه در زندگی خصوصی مردم قلمداد میشود که پیامد آن رویارویی مستقیم دولت و مردم است و به بزرگترین چالش داخلی ترکیه از سال ۲۰۰۲ و به قدرت رسیدن اردوغان در این کشور تبدیل شده است.
░▒▓ دورنمای رخداد
▬ در یک تقسیمبندی کلی مخالفین اصلی سیاستهای دولت ترکیه را میتوان به ۳ گروه تقسیم کرد که از سیاستهای دولت ترکیه متضرر شده و نسبت به اقدامات و سیاستهای حزب اسلام گرای عدالت و توسعه در آینده بدبین هستند. این سه گروه عبارتاند از: ۱- ناسیونالیستهای افراطی ترکیه و به طور کلی، احزاب راستگرای ترکیه مانند «حزب جمهوری خلق» و «حزب حرکت ملی». ۲- احزاب و جریان چپگرا در ترکیه که طی روزهای اخیر نوک تیز انتقادها را به سمت دولت و شخص رجب طیب اردوغان نشانه گرفتهاند.
▬ در این میان کنفدراسیون چپ گرای «کِسک» که نمایندگی بخشی از کارمندان و ۱۱ اتحادیه ترکیه را بر عهده دارد با انتقاد شدید از دولت ترکیه رفتار حکومت نسبت به معترضین را «تروریسم علیه مردم خود» خواند که در آن دموکراسی ترکیه مورد تهدید قرار گرفته است. ۳- اقلیتهای قومی و مذهبی از جمله کُردها و علویها که سیاست اخیر دولت ترکیه در نامگذاری بزرگترین پل هوایی ترکیه بنام سلطان سلیم که بیش از ۴۰ هزار علوی را به قتل رسانده و نام او تداعی کنندهی سیاستهای تبعیض آمیز علیه اقلیتهای مذهبی در ترکیه است موجب نگرانی آنها در این کشور شده و اعتراض آنها را به دنبال داشته است.
▬ اما در این میان نباید از این موضوع غافل بود که به رغم اعتراضات گستردهی مردمی در ترکیه همچنان میزان قابل توجهی از مردم از سیاستهای حزب عدالت و توسعه طرفداری میکنند. بسیاری از گروهها و جریانات سیاسی فارغ از ائدیولوژی و گرایشهای مذهبی به دلیل موفقیتهای دولت در بازسازی اقتصادی و رشد اقتصادی مناسب این کشور طی سالهای اخیر کارنامهی حزب عدالت و توسعه و رجب طیب اردوغان را کارنامهای مثبت قلمداد میکنند و در منازعات سیاسی جانب وی را خواهند گرفت.
▬ از سوی دیگر، بسیاری از مردم و جریانات سیاسی با صبغهی مذهبی که خواهان اصلاحات در قانون اساسی ترکیه و اعمال برخی از قوانین اسلامی در این کشور هستند در اردوگاه اردوغان قرار داشته و طبیعتاً از این حزب در صورت تشدید اعتراضات و بحرانی شدن اوضاع سیاسی جانبداری خواهند کرد. در این میان شاید انتخابات سال آینده در ترکیه نشان خواهد داد که وزن سیاسی کدام جریان و تفکر سیاسی در ترکیه سنگینتر است و برندهی این منازعهی سیاسی کدام یک از طرفهای درگیر (دولت یا اپوزیسیون) خواهد بود.
▬ اما بیتردید تأثیر منفی این بحران بر سیاستهای منطقهای ترکیه که بر محور دیپلماسی عمومی و قدرت نرم در حرکت بود بسیار چشمگیر خواهد بود. سرکوب خشونت بار اعتراضات مردمی توسط پلیس که به طور گسترده از طریق شبکههای داخلی و بینالمللی تلویزیونی و ماهوارهای و همچنین، شبکههای اجتماعی پوشش داده میشود در شرایطی که ترکیه به دنبال ارائهی چهرهای موجه و حامی دموکراسی در منطقه پس از تحولات بهار عربی است برای اردوغان و دولت وی که راهبُرد اصلی آن در ماههای اخیر استفاده از دیپلماسی عمومی به عنوان شکل مدیریت شدهی قدرت نرم برای تسخیر اذهان و قلبهای جوانان منطقه که تشنهی دموکراسی و آزادی هستند بسیار گران آمده و بیتردید هزینههایی نیز بر دستگاه سیاست خارجی ترکیه تحمیل خواهد کرد.
مأخذ: فارس
هو العلیم