برداشت
آزاد از از سعید نفیسی؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ کاروان ثروت، در بهار سال ۱۱۵۲ هـ.ق. از هندوستان به ایران می‌آمد.
▬ طلا و نقره مسکوک، جواهر، ظروف و اشیای زرین و سیمین، پارچه‌های فاخر، اسلحه، اشیای سلطنتی و هزاران نفایس دیگر و، حتی، کتب خطی قیمتی را به حدی که در شمار نمی‌آمد بر پشت هزار فیل و هفت هزار اسب و ده هزار شتر بار کرده بودند و منزل به منزل با وقار و جلال تمام از دهلی به لاهور و از لاهور راه مشهد را پیش گرفته بودند.
▬ این کاروان حامل غنایمی بود که نادرشاه اعظم از نتیجه فتح هندوستان به ایران می‌آورد. در پاییز سال ۱۱۵۱ هـ.ق. نادرشاه با ۳۶ هزار قشون دلیر خود به هندوستان حمله کرد. علل این هجوم از موضوع بحث من خارج است.
▬ اقوال مورخین درخصوص این غنایم احیانا به افسانه شبیه است، ولی، آن‌چه صحت نزدیک‌تر است طی این سطور به طور خلاصه ملاحظه خواهید کرد:
▬ پس از شکست قشون محمدشاه هندی نادرشاه برحسب دعوت او مصمم شد که به دهلی برود و در روز نهم ذی‌حجه ۱۱۵۱ وارد دهلی؛ پایتخت قدیمی سلاطین هند شد و مدت پنجاه و هشت روز در آن‌جا توقف کرد.
▬ در موقع ورود نادرشاه به پایتخت محمدشاه هندی برای دلجویی او و برای این‌که نادرشاه سلطنت هندوستان را دوباره به وی واگذار کرده است و بالاخره، برای این‌که هر مقهور ذلیل نسبت به قاهر توانای خود همین‌طور رفتار می‌کند به اصرار تمام از او استدعا کرد که لااقل تمام ممالک ماورای هند ر ا جزو ایالات ایران قلمداد کند و در تحت سلطنت و اوامر مستقیم خود بشمارد و برای جبران مخارج این جنگ و صدماتی که به شخص پادشاه در شورش دهلی و به سایر افراد قشون او در جنگ‌های دیگر وارد آمده است نادرشاه را به خزائن خود برد و درهای آن را گشود و به او تکلیف کرد که هرچه می‌خواهد از ثروت چندین هزار ساله او بردارد.
░▒▓ دریای نور
▬ جیمز فریزر انگلیسی، در تاریخ نادرشاه می‌نویسد که محمدشاه به همین مختصر اکتفا نکرد و روز یکشنبه هجدهم ذی‌حجه حکم کرد که عظیم‌الله خان والی بنکاله و تمام صاحب‌منصبان دربار و روسای محاکم در خانه سربلند خان یکی از اعیان دهلی جمع شوند و از هدایایی که باید به نادرشاه بدهند صورت بردارند و در ضمن به تمام زیردستان خود که دارایی معینی داشتند امر کرد که صورت مایملک خود را به این هیأت بدهند و این هیأت هرچه را تشخیص می‌دهد از دارایی ایشان ضبط کند و به نادرشاه تقدیم دارد و، حتی، در حکم خود قید کرد که اگر بعد معلوم شود که کسی خلافی کرده و دارایی خود را از آن‌چه هست کمتر صورت داده است به مجازات شدید خواهد رسید و این هیأت مدت بیست‌ودو روز به ضبط اموال اشخاص و تهیه هدایا و غنایم مشغول بود و تمام اعضای دربار در ظرف این بیست و دو روز از طلوع تا غروب آفتاب در همان هیأت جمع می‌شدند و منحصراً به این کار می‌پرداختند.
▬ از طرف دیگر، خود محمدشاه آن‌چه داشت از نادرشاه مضایقه نکرد، فریزر می‌نویسد که در آن وقت بیست کرور تومان ایران (کرور=نیم‌میلیون) در خزانه هندوستان طلا و نقره مسکوک بود و علاوه بر آن دفینه‌های دیگر نیز بود که سال‌ها کسی درهای آن‌ها را نگشوده بود و از محتوای آن خبر نداشت و چون باز کردند دیدند به همین میزان در آن‌جا هم طلا و نقره هست؛ یعنی، روی هم رفته چهل کرور تومان ایران مسکوک طلا و نقره موجود بود که فورا به نادرشاه تقدیم شد.
▬ گذشته از این مقدار نقره مسکوک هر چه جواهر و اشیای قیمتی و ظروف طلا و نقره و اثاثیه سلطنت و اسباب خانه و پارچه‌های قیمتی نفیس و اسب و فیل و اسلحه و کتاب و غیره که در قصور عالیه او بود و نادرشاه خود انتخاب کرد به او تفویض داشت که بعد شرح داده خواهد شد.
▬ از طرف دیگر، محمدشاه به افراد صاحب‌منصب و نظامیان که همراه نادرشاه بوده‌اند جوایز و صلات فراوان داده است. میرزا محمدحسن بن میرزا محمد رحیم لنجانی اصفهانی در تاریخ «جنه الاخبار» می‌نویسد که محمدشاه معادل پانزده کرور تومان به روسای قشون نادرشاه انعام داد و به افراد قشون وی به هر یک شصت روپیه جایزه بخشید و میرزا مهدیخان دامغانی مورخ و دبیر معروف که منشی باشی نادرشاه بوده است در «تاریخ جهانگشای نادری» می‌نویسد که به هر کدام صد روپیه انعام داد و به علاوه، مواجب یکساله تمام افراد قشون را پرداخت و فریزر می‌گوید انعام و جایزه‌هایی که به همراهان نادرشاه دراین سفر رسید از صدوپنجاه کرور تومان ایران متجاوز بود. در خلال همین احوال اشخاصی را که محمدشاه مأمور کرده بود از اموال متمولین هندوستان هدایا و غنایمی تهیه کنند پس از بیست و دو روز صورتی ترتیب دادند که فریزر در تاریخ خود آن را به شرح ذیل یادداشت کرده است:
۱. اموال سعادت خان که به ضبط نادرشاه درآمد یک میلیون و صد وبیست و پنج هزار تومان.
۲. تقدیمی نظام‌الملک و قمرالدین خان از نقد و جواهر و اشیای قیمتی هر یک پنج میلیون و پانصدهزار تومان یعنی، روی هم‌رفته یازده میلیون تومان.
۳. اموال خان دوران غیر از آن‌چه در اردو داشت و در موقع شکست به دست قشون نادرشاه رسیده بود سه میلیون و هفتصدوپنجاه هزار تومان.
۴. اموال مظفرخان که نادرشاه ضبط کرد پانزده میلیون تومان.
۵. تقدیمی صاحب‌منصبان دربار و قشون محمدشاه یازده میلیون تومان.
۶. تقدیمی سایر امرای هندوستان هفتاد و پنج میلیون تومان و در صورتی که این مبالغ را جمع بزنیم این عدد عجیب افسانه‌ای به دست می‌آید: ۱۱۶٬۸۷۵٬۰۰۰ تومان.
▬ چند روز بعد از این قضایا یعنی، شب پنج‌شنبه، ۲۹ ذی‌حجه نادرشاه برای این‌که عقد اخوت پادشاهان هندوستان را با خانواده خود محکم کند یکی از شاهزاده خانم‌های هندی را که قرابت با محمد شاه داشت، یعنی، دختر یزدان بخش پسر کام بخش و نواده اورنک زیب را برای نصرالله میرزا پسر دوم خود عقد کرد و مجلس جشنی برای زفاف او ترتیب دادند که نظیر آن در تاریخ تا به حال ذکر نشده است و در موقع زفاف به طوری که فریزر می‌نویسد محمد شاه ۱۸٬۷۵۰ تومان جواهر معادل همان مبلغ وجه نقد پیشکش کرد که روی هم رفته بالغ بر ۳۷٬۵۰۰ تومان می‌شود و میرزا مهدیخان در تاریخ جهانگشا و میرزا محمد حسن در جنه‌الاخبار هر دو می‌نویسند که به داماد برای مراسم عروسی هدایای ذیل را داد: یک خفتان مروارید؛ یک زره مرصع؛ چند قطعه الماس؛ سه زنجیر فیل؛ و پنج سر اسب معروف؛ با یراق مرصع.
░▒▓ تخت طاووس
▬ و بالاخره، وقتی که موقع حرکت نادرشاه از هندوستان رسید و خواست با محمدشاه وداع کند به قول فریزر، غیر از هدایای سابق، اشیای ذیل را دوباره به عنوان یادگار این مسافرت به پادشاه ایران تقدیم کرد:
▬ یک تاج جواهر نشان، یک سر پیچ جواهر، یک بازوبند مرصع، یک کمربند جواهر نشان – یک دسته شمشیر مرصع، یک شمشیر راست مرصع که در بین اهالی دکن معمول است و آن را «دهوپ» می‌گویند، یک قداره میناکاری، سر جان ملکم وزیر مختار هندوستان در زمان فتحعلی شاه در تاریخ ایران معروف خود می‌نویسد مقدار غنایمی را که نادرشاه از این سفر برده است از هفتاد میلیون لیره انگلیسی (تقریباً ۲۸۰ کرور تومان به نرخ آن روز) تا سی میلیون لیره (قریب ۱۲۰ کرور تومان به نرخ روز) بوده و از سی میلیون کمتر تخمین نکرده‌اند که بیشتر آن جواهر نفیس بوده و مقدار کثیری فیل در بین این غنایم دیده می‌شد و از آن جمله تخت طاووس است.
▬ دوبو Dubeux فرانسوی در کتاب خود راجع به ایران این غنایم را به ۷۵۰ میلیون فرانک تخمین می‌کند.
▬ میرزا مهدیخان در تاریخ جهانگشای نادری و حاج عبدالوهاب شیرازی پسر آقاعلی اشرف مدرس در تاریخ خود موسوم به «نخبه الاخبار» می‌نویسند که غیر از جواهر و اشیای قیمتی و اجناس و پارچه‌ها و اسلحه و سایر غنایم فقط وجه نقدی که عاید نادرشاه شد از پانزده کرور تومان ایران متجاوز بوده است.
▬ اما آن‌چه نادرشاه از خزاین و اموال محمدشاه در موقع ورود به دهلی انتخاب کرده و با خود به ایران آورده است بر حسب تخمین فریزر به قرار ذیل است:
۱. جواهر از اموال محمدشاه و سایر امرا ۹۳٬۷۵۰٬۰۰۰ تومان
۲. اشیای طلا و نقره و اسلحه مرصع و تخت طاووس و ۹ تخت مرصع دیگر ۳۳٬۷۵۰٬۰۰۰ تومان.
۳. مسکوک طلا و نقره ۹۳٬۵۰۰٬۰۰۰ تومان.
۴. ظروف طلا و نقره که شکسته و سکه زدند ۱۸٬۷۵۰٬۰۰۰ تومان.
۵. پارچه‌های نفیس و قیمتی از هر نوع ۷٬۵۰۰٬۰۰۰ تومان.
۶. اسباب خانه و سایر اشیای قیمتی ۱۱٬۲۵۰٬۰۰۰ تومان.
۷. اسلحه و توپ و غیره ۳٬۷۵۰٬۰۰۰ تومان.
▬ جمع کل ۲۶۲٬۲۵۰٬۰۰۰ تومان یعنی، ۵۲۴ کرور تومان و نیم و فریزر خود می‌نویسد کلیه منافع نادرشاه از این سفر ۷۵۰ کرور تومان بود که ۵۲۵ کرور از آن جواهر و اشیای قیمتی بود و ۷۵ کرور تومان هم عاید صاحب‌منصبان و افراد قشون وی شد و به علاوه، انعام و جایزه‌ای که پادشاه و اعیان هندوستان طوعا به همراهان نادرشاه دادند ۱۵۰ کرور تومان بود.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
