برداشت 
آزاد از گروه تاریخ؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
☱ ژاک دمورگان، باستان شناس فرانسوی که در شوش به دنبال تمدن گمشده عیلام بود؛ برای اولین بار تئوری وجود نفت در غرب آسیا و بویژه ایران را مطرح کرد.
☱ او در سال ۱۸۹۲ در مقاله‌ای به نام «اخبار معادن» اعلام کرد که طبقات نفت در جنوب غربی ایران وجود دارد. ادوارد کوت نماینده رویتر در ایران در سال ۱۹۰۰ نسبت به نظر دمورگان نظر مثبت نشان داد و ویلیام ناکس دارسی بازرگان مشهور را از طریق چندین واسطه به دولت ایران معرفی کرد. دارسی از سال ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۱ طی ملاقات‌های زیاد با سرتیپ کتابچی‌خان نماینده عالی ایران در پاریس، امین‌السلطان صدر اعظم و سرانجام، مظفرالدین شاه و پرداخت ۵۰۰۰۰ تومان رشوه به صدر اعظم مقدمات بسته شدن قرارداد را چید.
☱ به موجب این امتیازنامه که در سه‌شنبه هفت خرداد ۱۲۸۰، ۲۸ مه ۱۹۰۱ میان دولت مظفرالدین شاه و ویلیام ناکس دارسی بسته شد، حق انحصاری تفتیش، تفحص، پیدا کردن و استخراج و بسط دادن و حاضر کردن شرایط برای تجارت و نقل و فروش محصولاتی چون گاز طبیعی، نفت، قیر و موم در تمام مملکت به مدت شصت سال در اختیار دارسی قرار گرفت.
☱ فوران نخستین چاه نفت تجاری ایران، در نخستین روز خرداد ۱۲۸۷ شمسی (همان روزهایی که کشور درگیر استبداد صغیر محمدعلی شاه و باز پس‌گیری مشروطه بود) موجب تغییر نگاه دولت‌های بزرگ به ایران و تشدید رقابت‌ها بخصوص میان انگلستان و روسیه شد.
░▒▓
☱ در روزهای پایانی ۱۳۲۹ خورشیدی نمایندگان مردم در خانه ملت در بهارستان روزهای پرتنشی را سپری می‌کردند.
☱ نمایندگان کمیسیون نفت، از اولین روزهای اسفند ماه بعد از کشته شدن نخست وزیر نظامی پهلوی دوم یعنی، رزم‌آرا، روز و شب نداشتند؛ تا ماده واحده‌ای را که سه دوره بود به دنبال تصویب آن بودند، آماده کنند.
☱ رییس این کمیسیون نفت، حقوق‌دان برجسته، دکتر محمد مصدق، از آن جمع که یاران نزدیکش نیز بودند خواسته بود تا تصویب این ماده واحده خانه ملت را ترک نکنند و، حتی، شب نیز در اتاق کمیسیون بخوابند مبادا در زمانی که آن‌ها خارج از مجلس هستند، اتفاقی بیفتد و تلاش‌های آن‌ها بی‌ثمر بماند.
☱ سرانجام، در آخرین ساعات روزهای ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ ماده واحده به شور در میان صحن علنی گذاشته شد و به این شرح تصویب شد: «به نام سعادت ملت ایران و به منظور کمک به تأمین صلح جهانی، ما امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت در سراسر کشور بدون استثنا، ملی اعلام شود».
☱ امضاکنندگان عبارت بودند از: دکتر محمد مصدق، دکتر محمود نریمان، دکتر سید علی شایگان، دکتر مظفر بقایی، ابوالحسن حائری‌زاده، الهیار صالح، سید حسین مکی.
☱ به موجب این ماده واحده، موارد زیر لحاظ شد:
• «۱. تصدیق و قبول اصل ملی شدن نفت و حاکم بودن آن بر کلیه شئون صنعت نفت ایران.
• «۲. قرار گرفتن همه عملیات صنعت نفت در دست دولت ایران با پیش‌بینی تشکیل شرکت ملی نفت ایران و با این تفاهم که هیچ قسمت از عملیات مزبور به سازمانی واگذار نشود که به تمام معنی مجری تصمیمات دولت ایران نباشد.
• «۳. مجاز بودن استفاده از کارشناسان خارجی به شرط اجرای ترتیباتی برای گماشتن تدریجی ایرانیان به جای آن‌ها.
• «۴. فروش نفت به مشتریان شرکت سابق به مقادیری که قبلاً مورد معامله بوده با این شرط که مشتریان نسبت به مقادیر زاید بر آن با تساوی شرایط حق تقدم خواهند داشت.
• «۵. تعلق کلیه درآمد نفت و فرآورده‌های نفتی به دولت ایران با این تفاهم که تحویل گیرنده نفت ایران هیچ‌گونه انتفاعی جز تحت عنوان معامله خرید نخواهد داشت.
• «۶. رسیدگی به دعاوی و مطالبات حقه شرکت سابق و دعاوی و مطالبات متقابل دولت ایران با پیش‌بینی تودیع ۲۵ درصد از عایدات خالص نفت به منظور پرداخت غرامت به شرکت سابق».
☱ چند روز بعد، یعنی، ۲۹ اسفند ۱۳۲۹، نمایندگان سنا نیز به آن رسمیت داده و به موجب آن، نفت ایران پس از ۴۲ سال از فوران نخستین چاه نفت در مسجد سلیمان به عنوان ثروت ملی ایرانیان اعلام شد.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
