برداشت آزاد از شیرین مهدوی؛ فقط ایدهای برای تأمل بیشتر
☱ جامعه دوره قاجار جامعهای متشکل از گروههای مختلف با منزلتهای مختلف اجتماعی بود. در این جامعه روابط خویشاوندی بسیار قوی بوده و سیستم خانواده گسترده برقرار بوده است و ارتباطات محکم خویشاوندی طیف وسیعی از افراد را، صرفنظر از میزان منزلت اجتماعی و سطح اقتصادی متفاوتشان، با هم پیوند میداد. برای آنکه درباره جامعه دوره قاجار صحبت کنیم، مرجح است آن جامعه را بر اساس منزلتهای اجتماعی و نه براساس طبقات، به گروههای متفاوت تقسیم کنیم. علت این ترجیح را در جای دیگر توضیح دادهام و در این مقاله نمیگنجد. برای پیش بردن بحث حاضر، مفید خواهد بود اگر دو گروه عمده جامعه قاجار را مورد توجه قرار دهیم؛ نخبگان و عوام را، که من به آنان مصرفکنندگان و تأمینکنندگان میگویم. مصرفکنندگان مشتمل بودند بر ردههای بالایی ثروتمند و قدرتمند جامعه؛ شاهزادگان، افراد شاخص، صاحبمنصبان، دیوانیان، علما و تجار. تأمینکنندگان شامل اقلیتی متوسطالحال بودند از صنعتگران و صاحبان حرف و کسبه، در کنار اکثریتی وسیع از کارگران مزدبگیر شهری و روستاییان. در بعضی موارد گروه مصرفکننده و تأمینکننده همپوشی داشتند. مثلاً، تجار میتوانستند هم تأمینکننده و هم مصرفکننده باشند. این طبقهبندی دلالت بر این نمیکند که تأمینکنندگان خود مصرف نمیکردهاند، بلکه اهداف فعلی ما ایجاب میکند که به مصرفکننده عمده بپردازیم. واحد اجتماعی مهمی که با زندگی خصوصی و الگوهای مصرف مرتبط بود، خانواده بود.
☱ خانواده دوره قاجار، خانواده گسترده بود، که عملاً به این معنا بود که خانواده اولیه و معمولاً، فرزندان مذکرشان همراه با همسران آنها همه باهم در یک خانه زندگی میکردند. بنا بر این، ساختمان خانه باید به صورتی میبود که هم زندگی جمعی را مقدور سازد، و هم به میزان خاصی زندگی مستقل را ممکن گرداند. در مورد مصرفکنندگان بزرگ، علاوه بر اینها خدمتکاران متعدد، خویشاوندان دور و مهمانانی که از شهرهای دیگر آمده بودند نیز در این مجموعه جای داشتند. تعداد دقیق خدمتکارانی که در خانه زندگی میکردند هرگز ثابت نبود، چون بعضی از آنان بعضی از شبها را با خانوادههای خودشان میگذراندند و بعضی از شبها را در خانهای که در آن کار میکردند، برخی برای دیدار خانواده خود به روستا میرفتند، یا اقوام برخی از خدمتکاران برای دیدار آنها از روستا به شهر میآمدند. در نتیجه، ساختار خانواده سیال بود و دائماً تغییر میکرد.
☱ ساختمان و کاربرد خانه و ساختار و عملکرد خانوار به ترتیب اهمیت، بر مبنای آداب مذهبی، سیستم خانواده ایرانی و حرفه رییس خانواده تعیین میشد. معماری داخل خانه در ایران دوره قاجار از جایگاه زن در جامعه تأثیر میگرفت که این جایگاه نیز به نوبه خود بر مبنای فرامین اسلام شیعی، مذهب رسمی مملکت، مشخص شده بود. از آنجا که زنان باید از مردان جدا باشند، خانههای کسانی که توان مالی کافی داشتند میبایست دو قسمت میداشت: یکی اندرونی (داخلی) برای زنان و آن مردانی که مذهب مجاز میشمرد (مردان محرم) و دیگری بیرونی (خارجی) برای مردان. این شکل از جداسازی در محل زندگی مردم فقیر که ممکن بود تنها یک اتاق باشد نیز برقرار بود و در اینجا برای جداسازی از پرده یا وسیله جداکننده دیگری استفاده میکردند. اساساً نقشه خانه ثروتمندان و فقرا یکی بود، تنها در خانه فقرا خانوادههایی متعدد همان فضایی را اشغال میکردند که در خانه ثروتمندان تنها جای یک خانواده بود.
☱ در ورودی خانه ثروتمندان به راهرو باریکی باز میشد که در آن یک قاپچی یا دربان گماشته شده بود تا هر وقت لازم میشد سریع در خانه را باز کند. این راهروی باریک به فضایی هشتگوش به نام «هشتی» میرسید که در آن دو در روبهروی هم وجود داشت که یکی به بیرونی و دیگری به اندرونی میرفت. دری که به اندرونی میرفت غالباً با پردهای پوشیده شده بود که آن را از در بیرونی مشخص میکرد. توصیف کلی خانه به ترتیبی بود که در زیر میآید. البته، باید به یاد داشته باشیم که بسته به منزلت اجتماعی و مقام صاحب خانه این توصیف کلی دستخوش تغییراتی میشد. نقشه هر دو قسمت خانه مشابه هم بود. هر یک از درها به یک حیاط یا باغ باز میشد. اندرون از ساختمانهایی تشکیلشده بود که در سه طرف حیاطی چهارگوش ساخته شده بودند. ساختمان هر طرف تعدادی اتاق داشت. در وسط حیاط حوضی بود که برای تطهیر پیش از نیایش (وضو) به آن نیاز داشتند. بالکنی مسقف (ایوان) در جلوی هر ساختمان وجود داشت که با پلکانی به حیاط وصل میشد. ساختمانها تنها از طریق حیاط به هم دسترسی داشتند. یکی از این سه ساختمان، ساختمان اصلی اندرون بود که در مرکز آن تالاری بزرگ وجود داشت که زنان در آنجا از مهمانانشان پذیرایی میکردند. برای مثال، در خانه حاج محمدحسن امینالضرب، این ساختمان اصلی، تحت اختیار مادر امینالضرب بود. همه کارهای جمعی در این ساختمان انجام میشد. ساختمانهای دیگر در اختیار خود امینالضرب و همسرش و برادرهای او و همسرانشان بود. در هر یک از ساختمانها اتاقهایی مخصوص نیایش، انبار و گاهی نیز اتاق خدمتکار وجود داشت. دستکم یکی از ساختمانها زیرزمین بزرگی داشت که حوض کوچکی با فواره در آن بود و به آن حوضخانه میگفتند. این زیرزمین جای خنکی بود که برای کارها و فعالیتهای تابستانی از آن استفاده میشد. ساختمانهای دیگر هم ممکن بود زیرزمین داشته باشند.
☱ فضای بیرونی، همیشه با دقت و ظرافتی بیش از اندرونی ساخته میشد. چرا که، صاحب خانه در آنجا از مهمانان خود پذیرایی میکرد. میزان تجمل بیرونی بستگی داشت به میزان منزلت اجتماعی صاحب خانه. این تجمل بیشتر در مورد حیاط بیرونی هم مصداق داشت. در سه طرف حیاط ساختمانهایی وجود داشت. یکی از ساختمانها محل انبارهای خوراکی، اتاق خدمتکاران و سایر انباریها بود. اتاقهای مهمانها در یکی دیگر از ساختمانها قرار داشت این اتاقها مخصوص مهمانهایی بود که شب را میماندند.
☱ اولین ساختمانی که هر کس، هنگام ورود به باغ بیرونی، با آن مواجه میشد ساختمان اصلی بود تالار (سالن) ی که صاحب خانه در آنجا از مهمانانش پذیرایی میکرد، در این ساختمان قرار داشت. مثلاً، بیرونی خانه امینالضرب به حیاط آینه معروف بود، چون تالار اصلی آن پنجرههایی کشویی (اورسی) داشت که به جای شیشه رنگی معمول، در یکی از قابهای آن آینه انداخته بودند. در کتاب گنجینه عکسهای ایران عکسی هست که تالار بیرونی محمد ابراهیم خان غفاری، معاونالدوله، را نشان میدهد. اتاقی است بسیار بزرگ با سقفی بلند که چلچراغ بزرگی از آن آویختهاند. آن بالا درست زیر سقف منحنیهای بالایی دو طاق نمای بلند دیده میشود که آینهکاری شدهاند و در مقابل، هر یک از این طاقنماها شمعدانهای پایه بلندی قرار دارد. سقف و دیوارها را گچکاریهای زیبا و ظریفی پوشانده است که طرحهای هندسی دارد. قالی خوش طرح بزرگی تمام کف تالار را فرش کرده است. در یک طرف، مبلهای سبک اروپایی ردیف شدهاند. معاونالدوله یک صاحب منصب بود، یک دیپلمات و در زمره نخبگان و جزئیات این تالار توصیف شده تا ببینیم که بیرونی معاونالدوله صاحب منصب متناسب با منزلت اجتماعی خود و بیرونی امینالضرب تاجر نیز متناسب با منزلت اجتماعی خودش است. درست مجاور بیرونی معمولاً، اصطبلی بود که مهتری داشت که کارش تنها رسیدگی به احشام مالک خانه بود. در اصطبل امینالضرب یک قاطر، یک خر و یک اسب نگه میداشتند. امینالضرب کالسکه نداشت، اما، کسی چون معاونالدوله احتمالاً، دارای کالسکه بوده و در اصطبلش هم چند اسب داشته است. در هر دو قسمت خانه آبریزگاه بیرون از ساختمان و در حیاط قرار داشت. در خانه ثروتمندان حمامی هم بود. آنان که وسعشان میرسید در خانه حمام داشتند و آنان که وسعشان نمیرسید، به حمامهای عمومی میرفتند که متعدد بودند و در تمام محلههای شهر یافت میشدند. آشپزخانه اصلی در قسمت اندرونی بود، البته، آبدارخانهای هم با یک سماور، برای پذیرایی از مهمانان با چای و شربت و خوراکی مختصر، در بیرونی وجود داشت.
☱ هر خانهای یک انبار یا محل ذخیره آب داشت که آب شهر را که از طریق جویها میآمد، در آن ذخیره میکردند. از این آب برای تمام مصارف استفاده میشد؛ نوشیدن، شستن لباس و ظرف، پخت و پز، نظافت و هر مصرف دیگر. نزدیک به اواخر دوره قاجار، آب آشامیدنی را سقاها تأمین میکردند. اینان آب را در مشکهایی چرمی به در خانهها برده و میفروختند. عکسی در گنجینه عکسها هست که سه دختر کوچک را نشان میدهد که کوزههای آب را میبرند. اینطور که از عکس پیدا است این دختران فقیر هستند، ولی، مشخص نیست که آیا این آب را برای خانواده خودشان میبرند یا برای فروش. آبی که سقا میآورد در خمرههای سفالی بزرگ ذخیره میشد و کمکم به مصرف میرسید. البته، آب خوراکی خانوادههای ثروتمند از چاهی تأمین میشد که در خانه داشتند. خانههایی نیز بودند که خودشان قنات داشتند. از آب انبار که جایی خنک بود برای نگهداری غذاهای فاسدشدنی نیز استفاده میکردند.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم