برداشت آزاد از tahoordanesh.com
▬ «رسائل اخوانالصفا و خلانالوفاء»، نوشتهها و متونی است، شامل ۵۲ رساله در باب معارف و علوم مختلفه و بخشهای فلسفه اعم از علمی و عملی، به قلم عدهای از نویسندگان در اواسط قرن چهارم هجری قمری. هویت نویسندگان و مؤلفان واقعی این رسائل معلوم نیست و قرنهاست که مبهم و سؤال برانگیز مانده است، زیرا، آنها نامشان را مخفی میکردند از این رو، درباره آن، اختلاف نظر است و بیشتر با حدس و گمان، نام افراد نقل شده است. فقط گفته شده که ظاهراً، یک گروه از علمای بصره با عقیده غالب فلسفی، به عنوان نویسنده بهم پیوسته و چندین رساله (رسائل) در موضوع مختلف را ارائه دادند و عنوان «رسائل اخوانالصفا و خلانالوفاء» را بر آن نهادند.
░▒▓ چند سؤال؟
▬ آیا «اخوانالصفا» از قرمطیان یا اسماعیلیان بودند یا حداقل با آنها پیوندی نزدیک داشتند؟ آیا این نوشتهها محصول کار یک نفر، دو نفر یا چند نفر بوده است؟ آیا این افراد، گروهی روشنفکر و دانشمند دور از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دوران خلافت عباسیان در قرن چهارم هجری، انگیزه دگرگونی بنیادی در زمینههای ذهنی برای جهان بینی دینی، سیاسی و اجتماعی برای گروههای خاصی در جامعه اسلامی آن زمان داشتند که دست به تألیف این رسائل و انتشار دانش خود زدند؟ این سؤالات و بسیاری دیگر تاکنون، بسیاری از محققان را مشغول کرده و تنها از بعضی منابع، امکان جوابهایی فراهم شده است.
░▒▓ جوابها
▬ الف- این محفل عالمانه برادرانه با اعضای متغیر آن، احتمالاً حدود ۵۰ سال که طی آن رسالههایی در موضوعهای مختلف نوشتند و به فعالیت خردمندانه خود ادامه دادند تا اینکه ظاهراً، در سال ۳۷۳ ه ق، ۵۰ رساله آنها منتشر شد.
▬ ب- رسائل، گرچه همفکری نویسندگان طرفدار «اسماعیلیه» را منعکس میکند امام گاهگاهی نیز، خط ضد اسماعیلی را دنبال میکند. بنا بر این، در حالی که فکر و رأی اسماعیلی آشکار است، هیچ مدرک ضبط شدهای مبنی بر تولید و نشر رسائل، با جنبش اسماعیلیه و رابطه آنها، وجود ندارد.
▬ ج- طبق نظر «ابن القفطی» مورخ مصری و از حکام ایوبی در کتاب «تاریخ الحکماء» این رسائل، عبارتست از یک سلسله «مقالات مشوقه» که دارای ادله و احتجاجات ظاهری نیست، بلکه به قصد آشنا کردن عموم مسلمین، مخصوصاً آنها که مستعد هستند در مبانی فلسفه اخوانالصفا، نوشته شده است.
▬ د- به گزارش «ابوحیان توحیدی» از ادبا و حکما و نویسندگان بزرگ در قرن ۴ ق که از بهترین منابع تاریخی است، این گروه دانشها و هنرهای گوناگونی داشتند و باورشان این بود که شریعت با انواع نادانیها و گمراهیها آلوده شده و تنها راه پالودن آن، فلسفه است از این رو، اگر فلسفه یونانی با شریعت عربی و اسلام، آمیخته شود کمال دست میدهد و اصلاح صورت میگیرد. آنها با این هدف این رسالهها را فراهم آوردند و عنوان «رسائل اخوانالصفا و خلانالوفاء» را بر آن گذاشتند. «ابوحیان» میگوید که من بعضی از آنها را خواندهام و به رغم ستایشی که از نویسندگان رسائل میکند از محتوای کلی آن انتقادهایی بر آن دارد.
░▒▓ نامهای مؤلفان رسائل
▬ بنا بر مشهور و به نقل اکثر منابع ۱- ابوسلیمان محمدبن معشر بستی یا بیستی مشهور به مقدسی ۲- ابوالحسن علی هارون زنجانی یا «زهرون زنجانی» ۳- ابواحمد مهرجانی ۴- عوفی ۵- زیدبن رفاعه، حتماً جزو نویسندگان این کتاب بودهاند. در نقلهای دیگر تألیف این رسائل به «احمدبن عبدالله» و «مسلمه مجریطی» و دیگران، نسبت میدهند. مجریطی کسی است که برای اولین بار، رسائل را به «اندلس» برده است. ادعای این گروه اینست که به همه کلیات دانشها احاطه ندارند و آنچه که در رسائل آوردهاند یا خود به آنها پی بردهاند، همه برگرفته از کتب حکما و پیشینیان در هنرهای علمی است و علوم و اسرار قانونهای الهی را از جانشینان پیامبران و یاران آنها اخذ کردهاند.
░▒▓ ساختار رسائل اخوانالصفا
▬ متنهایی که از این کتاب در دست است شامل ۵۲ رساله است در حالی که در چند جا اخوان به ۵۱ و ۵۰ رساله اشاره دارند. رسائل شامل ۴ بخش عمده ریاضی، طبیعی، الهی، اقسام منطق و حکمت عملی است. هر بخش چندین رساله و هر رساله چندین فصل دارد.
▀▄█▌ رسائل ریاضی
▬ شامل ۱۴ رساله: ۱- عدد ۲- هندسه ۳- ستارهشناسی ۴- موسیقی ۵- جغرافیا ۶- نسبتهای عددی و هندسی ۷- صنایع علمی نظری و انواع آن ۸- صنایع هنرهای عملی و حرفهای ۹- اختلاف اخلاق و علتهای آن ۱۰- در مدخل منطق (ایساغوجی) ۱۱- درباره مقولات دهگانه (قاطیغوریاس) ۱۲- در کتاب العباره ارسطو (پبری هرمیناس) ۱۳- تحلیلهای نخستین «انولوطیقا الاولی» ۱۴- تحلیلهای پسین «انولوطیقا الثانیه».
▀▄█▌ رسائل طبیعی
▬ شامل ۱۷ رساله: ۱- در هیولا و صورت ۲- درباره آسمان و جهان ۳- پیدایش و تباهی ۴- آثار جوی ۵- نحوه پیدایش معادن ۶- ماهیت طبیعت ۷- گونههای گیاهان ۸- انواع جانوران ۹- ترکیب پیکر انسان ۱۰- حس و محسوس ۱۱- درباره تکوین نطفه ۱۲- گفته فلاسفه که انسان جهانی کوچک است ۱۳- در نحوه پیوستن نفوس جزئی به پیکرهای انسانها ۱۴- توان انسانها در شناختها ۱۵- ماهیت مرگ و زندگی ۱۶- ماهیت لذتها و دردهای جسمی و روحی ۱۷- علل اختلاف زبانها
▀▄█▌ رسائل نفسانی عقلی
▬ شامل ۱۰ رساله: ۱- مبادی عقلی از نظر فیثاغورث ۲- مبادی عقلی به عقیده اخوانالصفا ۳- نقل فلاسفه به اینکه جهانی انسانی بزرگ است ۴- عقل و معقول ۵- در دورها و کورها و اختلاف دورانها و قرنها ۶- در ماهیت عشق ۷- در ماهیت رستاخیز و صوراسرافیل ۸- کمیت انواع حرکتها و اختلاف آنها و... ۹- درباره علتها و معلولها ۱۰- درباره حدها و رسمها
▀▄█▌ رسائل قانونهای الهی و شریعتهای دینی
▬ شامل ۱۱ رساله: ۱- عقاید و مذاهب ۲- نحوه راه به خدا رسیدن ۳- اعتقاد اخوانالصفا ۴- نحوه معاشرت اخوانالصفا و همکاری و رابطه بین آنها ۵- در ماهیت ایمان و خصال مؤمنین ۶- ماهیت قانون الهی و وضع شرعی ۷- نحوه دعوت به سوی خدا ۸- نحوه کردار روحانیون، فرشتگان مقرب و شیاطین و جن ۹- انواع سیاستها ۱۰- نظم و ترتیب کل جهان ۱۱- ماهیت سحر و افسون و جادو...
░▒▓ چاپ و نشر
▬ این کتاب به طور مکرر چاپ و منتشر و رسالههایی از آن ترجمه شده است. بارها در قاهره، بمبئی، کلکته و سال ۱۹۵۷ میلادی در ۴ جلد در بیروت منتشر شد. بخشی از آن به زبانهای اروپایی و انگلیسی و همچنین، به فارسی ترجمه شده و یک خلاصه عربی از آن بنام «مجمل الحکمه» به فارسی نقل شده است. تلخیصها و نظمهایی نیز از این رسائل در دست است که از آن جمله «خلاصه الوفاء» از ف، ه. دیتریستی، ترجمه و طبع شده است.
مآخذ:...
هو العلیم