برداشت آزاد از محمود متوسلی؛ فقط ایدهای برای تأمل بیشتر
▬ هیچیک از محدودیتهای ذکر شده از طرف کلاسیکها، در دیدگاه شومپیتر مانع توسعه و رشد مداوم درآمد ملی در نظام سرمایهداری نیست. شومپیتر تفسیر نوکلاسیکها یعنی، روند همگن و تدریجی در توسعه اقتصادی را رد میکند. بر عکس، پیشرفتهای چشمگیر روند درآمد ملی را فقط به وسیله جهشهای ناهمگن و سرمایهگذاریهای کاملاً جدید ممکن میداند. محاسبات عقلایی برخلاف عقیده نوکلاسیکها نمیتواند مبنای کلیه تصمیمگیریهای اقتصادی به ویژه سرمایهگذاریهای بلندمدت باشد. آنتروپورنر در دیدگاه شومپیتر نیروی محرکه و معمار توسعه به شمار میرود. در موارد ذیل ممکن است عملکرد اقتصادی- اجتماعی نظام سرمایهداری به ایستایی و عدم تحرک گرایش یابد:
• آنتروپورنر نقشی ایستا و بیتحرک به خود بگیرد.
• چهارچوب نهادی نظام سرمایهداری مختل گردد.
• نظام سیاسی حافظ و نگهبان سیستم سرمایهداری متزلزل شود.
▬ در آغاز روند توسعه اقتصادی، آنتروپورنر شیوه معمول و جاری فعالیت اقتصادی را درهم میشکند و فضای جدیدی را پدید میآورد، فضایی که موانع عدم تحرک و ایستایی را از سر راه برمیدارد و مساعد تحولات اقتصادی است، اما، با بالا گرفتن روند تغییرات و پیشرفتها تحولات و نوآوریها امری تکراری میشود. طبعاً در این فضا رهبری فردی جایگاهی ندارد. تزلزل حقوق مالکیت فردی و آزادی قراردادها، موجب تزلزل و فروپاشی اساسیترین نهادها و ارزشهای نظام سرمایهداری میشود. تزلزل فقط به عملکرد آنتروپورنر و چهارچوب نهادی نظام سرمایهداری محدود نمیگردد، بلکه طبقه اجتماعی حافظ منافع سرمایهداری نیز منفعل میگردد.
▬ شومپیتر معتقد است که علیرغم تمامی ضعفها و نارساییهای موجود در توسعه نظام سرمایهداری، نظام سرمایهداری پابرجا میماند و در کل حرکتی مداوم به سوی سوسیالیسم را در پیش میگیرد.
▬ شومپیتر با ارائه روشی نو در تحلیل فرایند توسعه اقتصادی توانست نقطه عطفی در تکامل نظریههای توسعه به وجود آورد. او سعی داشت علل ایستایی و سکون را بازشناسد و عوامل خروج از سکون و استمرار حرکتی پویا را در مسیر توسعه با اتکا بر تفکر علمی و روشهای نوین مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. عامل این اختلاف، فقط ابداع و نوآوری است. دور باطل باید توسط نوآوران و مدیران مبتکر شکسته شود.
▬ این گونه انسانها البته، در هر جامعهای وجود دارند، لیکن زمینه اجتماعی ظهور آنها باید فراهم شود. به انسان آرمانگرا و صاحب اندیشه باید امکان ظهور و تکامل خلاقیت و نوآوری داده شود. نکته قابل توجه اینکه برای آغاز حرکت لازم نیست نوآور، خود صاحب ثروت باشد ، بلکه داشتن خصلت و ویژگیهای مناسب برای آغاز حرکت کافی است و تأمین مالی فعالیتهای جدید اقتصادی از طریق اعتباراتی انجام میشود که بسیار فراتر از حجم و میزان پساندازهای موجود در جامعه است.
▬ از دیدگاه شومپیتر گسترش فعالیتهای اقتصادی با در پی داشتن نوآوریهای جدید، حوزه اختراعات و شیوههای نوین تولید را بسط و گسترش میدهد و به این ترتیب، کالاهای بسیاری وارد بازار میشود.
░▒▓ پدیدههای مبنایی توسعه اقتصادی
▬ زندگی اقتصادی تحولاتی را تجربه میکند. علاوه بر آن با تغییرات دیگری که پیوسته به نظر میرسد مسیر سنتی خود را متحول مینماید و موجب تغییر در ساختار یا چهارچوب خود میشود. شومپیتر هدف از تحقیق خود را بررسی تحولات و پدیدههایی میداند که مترتب بر جریان این تحولات هستند. در این مفهوم، نظریه «زندگی اقتصادی» از نظر گرایش سیستم اقتصادی به سمت یک وضعیت تعادلی بررسی میشود. بسیاری از تحولات اقتصادی به صورت منقطع و گسسته روی میدهند.
▬ شومپیتر مفهوم رشد و توسعه اقتصادی را به طور دقیق از یکدیگر متمایز میسازد. درک او از «توسعه» آنگونه تحولاتی در زندگی اقتصادی است که به وسیله نیروهای خارجی تحمیل نشدهاند، بلکه منشأ اثر و آفریننده آن نیروهای داخل سیستم هستند. در تحلیلهای مرتبط با رشد، کیفیت پدیدهها مورد بررسی قرار نمیگیرد، بلکه فرایند تطبیق و تعدیل، مشابه تحولات رخدادها و پدیدههای طبیعی مورد نظر قرار میگیرد. توسعه پدیدهای متمایز و تحولی خود به خود و منقطع در مجاری جریان مزبور است که موجب اختلال در تعادل و تغییر و جابهجایی مستمر در وضعیت تعادل قبلی میشود. این تغییرات ناگهانی و منقطع در جریان گردش و این اختلال در تعادل، در حوزه فعالیتهای صنعتی و تجاری صورت میگیرد. تغییرات ناگهانی و ناپیوسته در سلیقه مصرفکنندگان ندرتاً انجام میگیرد و در این بحث ثابت فرض میشوند. صورت لزوم توسط تولیدکننده و با استفاده از تبلیغات تجاری، آموزش میبینند تا به خرید کالاهای جدید تمایل پیدا کنند.
▬ تولید به معنی ترکیب مواد و نیروهای در دسترس است. اگر اشیایی متفاوت از اشیاء قبلی یا همان اشیاء با روشی متفاوت تولید شوند به طوری که این مواد و نیروها به طریقی مجزا و متفاوت از روش قبلی ترکیب شوند، ترکیبی جدید حاصل میشود. با در نظر گرفتن این مفهوم، توسعه را به دست آوردن «ترکیبات جدید» تعریف میکنیم. مفهوم فوق پنج مورد را شامل میشود:
• تولید و عرضه کالای جدید.
• معرفی روشی جدید در تولید.
• دستیابی به بازار جدید.
• دستیابی به منابع جدید.
• سازماندهی و مدیریت جدید.
▬ تاکنون، این حقیقت نادیده گرفته شده است که توسعه اقتصادی اساساً میتواند از به کارگیری منابع موجود به طریقی مختلف یا ساخت اشیاء جدید با استفاده از آنها حاصل شود.
░▒▓ کنترل بر ابزار تولید و اهمیت اعتبارات
▬ تأمین ابزار تولید یکی از مسائل تعیینکننده برای بنگاههای اقتصادی است که در «جریان گردشی» (چرخه زندگی اقتصادی) فعالیت دارند. در اختیار داشتن دارایی به تنهایی اولویت و امتیازی به حساب نمیآید، آنچه که اهمیت دارد در اختیار داشتن دارایی قابل عرضه (قابل تبدیل به پول) است.
▬ تأمین اعتبارات توسط گروهی از افراد انجام میگیرد که به آنها «سرمایهدار» میگوییم. این خصوصیت سرمایهداری است که سیستم اقتصادی را در مجاری جدید به حرکت در میآورد و ابزار تولید را به خدمت تولید کالاهای جدید میگیرد.
░▒▓ تأمین سرمایه
▬ رشد سالانه پساندازهای اجتماعی به اضافه قسمتی از منابعی که سالانه آزاد میگردد میتواند منبع اصلی برای تأمین سرمایه مورد نظر باشد. روش دیگر، تحصیل پول از طریق ایجاد قدرت خرید جدید توسط بانک است. مسأله مهم خلق کردن قدرت خرید جدیدی از هیچ میباشد. سومین عاملی که در این تحلیل مورد نظر است «ترکیب جدید ابزار تولید و اعتبار» است. اگر چه هر سه عامل از یک مجموعه هستند، اما، عامل سوم میتواند پدیده اساسی توسعه اقتصادی توصیف شود.
░▒▓ مفهوم آنتروپورنر
▬ ایجاد ترکیبات جدید را انترپرایز و افرادی را که اقدام به چنین عملی میکنند، آنتروپورنر میخوانیم. «آنتروپورنر» نه تنها تمام تجار مستقل یک اقتصاد مبادلهای را شامل میشود، بلکه همه آنهایی را که عملاً به شکلی تولید تجاری را به عهده دارند در بر میگیرد.
▬ آنتروپورنر شخصیتی ریسکپذیر است که فرصت و امکان خلق روشها و فنون جدید، بهبود سازماندهی یا توسعه منابع جدید را به خوبی تشخیص میدهد. لازم نیست آنتروپورنر یک سرمایهدار بزرگ باشد، بلکه وی برای تشکیل مدیریت و هدایت واحدهای جدید صنعتی منبع مالی لازم را از مؤسسات پولی و اعتباری تأمین مینماید.
▬ رهبری از نوع آنتروپورنر از انواع دیگر رهبری، متمایز است.
▬ آنتروپورنر ابزار تولید کالا یا خدمات را در اختیار میگیرد، سپس، آنگونه که مناسب بداند از آنها استفاده میکند. او از این نظر، نقش رهبری را عهدهدار است که بقیه تولیدکنندگان در آن بخش را به دنبال خود میکشد. قابل درک است که در این نوع رهبری مشاهده کلیه مظاهر و ارزشهای محرک آفریده شده توسط رهبران اجتماعی ممکن نیست.
░▒▓ طرح تکامل اقتصادی
▬ با توجه به مفاهیم و ابزار تحلیلی فوق، مدل شومپیتر را تصویر میکنیم. فرضیات عبارتند از فروض مربوط به وضعیت رقابت کامل (با امکان استثنایی وجود یک وضعیت انحصاری مجزا و منفرد)، وضعیت تعادل کامل، ناچیز بودن پسانداز و عدم افزایش جمعیت. مسلم است که در روند تشکیلاتی جامعه سرمایهداری همیشه امکان «ترتیبات جدید» وجود دارد و همیشه عدهای قادر و متمایل به انجام آنها هستند. بیان فوق از بسیاری از مجموعه فرضیات نظریههای دیگر حقیقیتر و به واقع نزدیکتر است. علاوه بر فرضیات مربوط به فنّاوری و تشکیلات که اصولی محسوب میشوند، بقیه فرضیات فقط جنبه توصیفی دارند.
▬ بعضی از افراد بینش خاصی نسبت به فعالیتهای مختلف اقتصادی دارند ما قدرت پذیرش مسؤولیت رهبری، بخشی از شخصیت یک آنتروپورنر است. آنتروپورنرها ممکن است در مواجهه با شرایط خاص:
• سپردههایشان را فوراً به مصرف برسانند یا به یک حداقل مشخصی اکتفا نمایند.
• در دورههای بعدی هیچ منبع استفاده نشدهای باقی نخواهد ماند که کار جدیدی شروع شود.
• در نهایت به تناسب افزایش هزینههای آنتروپورنر جهت پرداخت به کارگران و سایر عوامل تولید، دریافتی آنها نیز افزایش خواهد یافت.
▬ همین که اولین طرح آنتروپورنر وارد عمل میگردد شرایط جدید تجاری که خصوصیتی متمایز از وضعیت تصویر شده قبلی دارد ظهور مییابد. عرضه کالا توسط اولین آنتروپورنر اختلال عمدهای در ترکیب کلی شرایط بازار تجاری ایجاد نخواهد کرد، اما، با ادامه روند مذکور، آثار افزایش عرضه اهمیت بیشتری مییابد و فشار عدم تعادل در سیستم بیشتر ظاهر میگردد. ماهیت این اثر بر واحدهای اقتصادی قدیمی روشن است.
▬ تا زمانی که ورود آنتروپورنر جدید به سیستم ادامه مییابد و سرمایههای جدیدی به سیستم تزریق میشود، تمام آثار منفی ممکن است خنثی گردد و تا وقتی که فعالیتهای خلاق و مبتکرانه متوقف نگردد، هیچ دلیل برای بازگشت و پسروی سیستم وجود ندارد. بنا بر این، باید عواملی که موجب تعلل و توقف در فعالیت آنتروپورنر میگردد، به دقت بررسی شود.
▬ فعالیتهای مربوط به آنتروپورنر دارای این خصوصیت است که اولاً در جهت مشخص آغاز میگردد و به طور مساوی در کلیه صنایع توزیع نمیشود. ثانیاً فعالیتهای مربوط به آنتروپورنر تعادل سیستم را به هم میزند. هزینههای آنتروپورنرها نقش مهمی در گسترش آثار عدم تعادل به کل سیستم دارد.
▬ مهم این است که اولاً نظام پولی و اعتباری به شیوهای مشخص عکسالعمل نشان میدهند و رفتار و عکسالعمل آنها چیزی جز تعدیل و تطبیق با فرایند اقتصادی جاری نیست. ثانیاً پدیدههای مورد بررسی یک مجموعه مرتبط را تشکیل میدهند که معنی و عملکردی معین دارند. این مجموعه شرایط را برای کالاهای جدید خلق شده تعدیل و تطبیق مینماید و موارد ذیل را میتواند شامل شود:
• از بین بردن و حذف آنچه که قادر به تطابق و تعدیل نباشد.
• جذب تمامی نتایج حاصل از نوآوریها در سیستم.
• تجدید سازمان حیات اقتصادی به طریقی که با وضعیت جدیدی که از توسعه آنتروپورنر (بازرگانی مدرن) حاصل شده است سازگاری داشته باشد.
• تجدید بنای نظام ارزشها و تسویه بدهیها.
▬ تحت شرایط و فرضیات فوق روند اقتصادی به سوی تعادل جدید حرکت خواهد کرد که سرآغاز فعالیت جدید تجاری دیگری خواهد بود. البته، این فرایند زمان میبرد و ممکن است نوسانات یا بازگشتهایی را به همراه داشته باشد.
▬ دور از ذهن نیست اگر بگوییم «پیشرفت»، اقتصاد جهانی را از حالت ثبات خارج میسازد. باید توجه داشت که نظریه دیدگاه عمومی به غلط و به طور ضمنی بر این باور است که پیشرفت و نوسانات دو چیز متفاوت و، حتی، متضاد با یکدیگرند. این یک حقیقت مسلم است که حیات اقتصادی، فرایندی از تغییرات داخلی و مستمر است که همان سیکلهای اقتصادی را تشکیل میدهد.
░▒▓ رشد بیثبات: دیدگاه کلان
▬ هیگینز با ارائه چند فرضیه و توابع مرتبط با آنها مدل توسعه شومپیتر را به صورت ذیل ارائه میدهد:
• تابع تولید.
• پسانداز به دستمزدها، سود و نرخ بهره بستگی دارد.
• سرمایهگذاری میتواند به دو بخش سرمایهگذاری القایی و سرمایهگذاری مستقل تقسیم شود.
• سرمایهگذاری القایی بستگی به میزان سود و نرخ بهره دارد.
• سرمایهگذاری مستقل بستگی دارد به کشف منابع و پیشرفت فنّاوری.
• پیشرفت فنّاوری و میزان نوآوری و ابداعات بستگی به عرضه آنتروپورنر دارد.
• عرضه آنتروپورنر به نرخ سود و شرایط اجتماعی بستگی دارد.
• تولید ناخالص ملی به رابطه بین پسانداز و سرمایهگذاری و ضریب تکاثر بستگی دارد.
• وجوه مربوط به دستمزدها به میزان سرمایهگذاری بستگی دارد.
• توزیع درآمد عاملی تعیینکننده در چگونگی شرایط و زمینه اجتماعی مناسب برای عرضه آنتروپورنر است.
• در نهایت برای تکمیل مدل، اتحاد بین تولید ناخالص ملی و مجموع سود و دستمزدها را ارائه میدهیم.
░▒▓ تحلیل مدل
▬ شومپیتر تحلیل خود را از اقتصاد دارای تعادل ثابت و با ویژگی یک «جریان گردشی» که همواره تکرار میشود، شروع مینماید و اختلال غیرپیوسته از این جریان گردشی را که نتیجه ابداع و نوآفرینی است توسعه مینامد.
▬ شومپیتر توسعه بنگاههای جدید را وابسته به زیاد شدن افرادی میداند که رهبری بازرگانی را برعهده میگیرند. نقش پدیدآورنده واحد صنعتی جدید در توسعه فراگیر از دیدگاه شومپیتر متفاوت از مخترع و بسیار بااهمیت است. بسیاری از صنایع با تغییر در تقاضای جدید گسترش مییابند. سرمایهگذاریهای جدید فاصله بین سرمایهگذاری و پساندازها را وسعت میبخشد و شکوفایی و اوجگیری فعالیتهای اقتصادی را ممکن میسازد. تحلیل شومپیتر از ابداع و نوآوری جهت شروع اوجگیری فعالیتهای اقتصادی هنوز بهترین تحلیل به شمار میرود.
▬ سه نکته اساسی در رابطه با مدل شومپیتر و تفاوت آن با مدلهای کلاسیک و مارکس قابل مشاهده است: اول، تعیینکننده بودن نرخ بهره در میزان پسانداز در مدل شومپیتر؛ دوم، تقسیم سرمایهگذاری به سرمایهگذاری القایی و سرمایهگذاری مستقل و اینکه ابداع و نوآوری عامل تعیینکننده در میزان سرمایهگذاری مستقل به حساب میآید؛ سوم، تأکید بر نقش آنتروپورنر به عنوان نیروی اصلی و حیاتی در توسعه اقتصادی.
▬ شومپیتر در تفسیر بحران اقتصادی دهه ۱۹۳۰ به تفصیل به چگونگی فروپاشی نظام سرمایهگذاری میپردازد؛ آنتروپورنر زمینهای برای ظهور نمییابد و در نهایت نوآوری و ابداع به سمت روشهای سرمایهاندوز هدایت میشود. او بحران ۱۹۳۰ را امری طبیعی برای سیستم سرمایهگذاری میداند که ممکن است در هر زمان اتفاق افتد و مربوط به حوادث اتفاقی نبوده است. شومپیتر برای شروع فعالیتهای اقتصادی در یک سیستم در حال تعادل و سکون، وجود زمینههای مناسب برای ظهور آنتروپورنر را بسیار بااهمیت میداند و جوّ بیثبات و عدم امنیت اقتصادی و حاکمیت قانون در کشورهای جهان سوم را مانعی بزرگ برای شروع بنیانی فعالیتهای اقتصادی به شمار میآورد.
مآخذ:...
هو العلیم